Бесплатный автореферат и диссертация по биологии на тему

Экология речного бобра в Западном Казахстане и его народно-хозяйственное значение

ВАК РФ 03.00.08, Зоология

Автореферат диссертации по теме "Экология речного бобра в Западном Казахстане и его народно-хозяйственное значение"

ЭО Ж 599.322 Крлжазба кукышнда

г- Г о С"Д

- / г.п? ¿с::

К,арагойшин Жасхайыр Мухангалиулы

БАТЫС КДЗАК,СТАНДА ТАРАЛРАН КЭМШАТТЫЦ (САЯТСЖ Р1ВЕК. Ь., 1758) ЭКОЛОГИЯСЫ ЖЭНЕ ОНЫЦ ХАЛЫК, ШАРУАШЫЛЫРЫНДАРЫ МАЦЫЗЫ

03.00.08 - Зоология

Биология гылымдарыньщ кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Я**

К,азак,стан Республикасы Алматы 2000 жыл

Жумыс К,азак,стаи Республикасы Бшм • жене галым мипистрлш Зоология институтыньщ суткоректшерд! асрттсу лаборагориясында орындалды

Еылыми жетекшк

биология гылымдарыныц, докторы, профессор Бскенов А.Б. Рссми оппонентгер:

биология гылымдарыныц докторы, профессор Увалисва К,.К,.

биология гылымдарыныц кандидаты Мырзабеков Ж.

Жетеюш у'|ЬШ: Ол-Фараби атындагы Кдзак, Мсмлскстпк Улттык, университет!

Диссертация «7» сэуф 2000 жылы сагат 14.00-дс К,азак.стан Республикасы Бшм жоне гылым министрл1П Зоология институгындагы Д 53.23.01 диссертациялык, ксдсетщ мэжшсшде к,оргалады. Мекен-жайы: 480060, К,азак,стан Республикасы, Алматы к,аласы,Эл-Фараби, 93, академкдлашыга, К,азак,стан Республикасы Бшш жэис гылым мшшстрлт Зоология институты.

Диссертациямси К,азак,стан Республикасы Бшм жэие гылым мипистрлш Зоология имститутыиьщ гылыми кггапханасында танысуга болады.

Автореферат иаурыз 2000 жылы таратылды

Диссертациялык кецестщ

галым хатшысы,

биология гылымдарыныц кандидаты

ЖШЫСТЫЦ ЖАЛПЫ СНПАШМАСЫ

ТАК,ЫРЫПТЫЦ еЗЕКТШП. Комгааг (Castor fiber L., 1758) -багалы авдардын 6ipi. Ош.щ бар лык tiprnúiíri сулы ортамсн тыгыз байланысты. Ол жагасында терск, тал, iiicripuiiH жонс T.G. агаштар оскен сулы жерлерде TipminiK етедь Комшат ерте замандардан бастап-ак коептпк багалы ац болып саналган: оиьщ Tcpici бас кшмдер Tiryre жоне товдар мен кыскы кшмдердщ жагалары yiuin паидаланылпш. Жуншен cohaí оиел бас кшидерш токыган. Оныц ctí нагыз тапгырмайтын домд! тамак болса, "комшат кашлры" коптеген ауруларга карсы см реввде колданылган; ал Ka3ipri кезде парфюмерия онеркосШшде хош kíctí узак сактау yiuin тунба туршде кецшен колданылады.

Комшат ертс кездерде 1\азакетанньщ батыс, солх\'СТ1К, ортальгк, шыгыс, оцтуспк-шыгыс аимактарындагы озен-кол суларшгда Tipmúiiic сткен. Тургылыкты халык оныц оссм дс кунды Tcpicin кундсл!кп турмыс кажетше коп молшерде пайдаланган. Соныц нотлжеа'вде Кдзакстан тсрриториясында XIX гасырдьщ аягы мен XX гасырдыц басында бул Kcwiprim жойылып ксткси. Тек Европада (Германия, Франция, Норвегия), ТМД-да (Белоруссия, Дон, Кондо-Сосьва озендер! бойында), Монголия мен К,ытайдыц озен-колдершде гана сакдалып калган.

Сондыктан XX гасырдыц басьшаи бастап кем1рлштер отрядыныц басты о ил i - комшаттыц экологиясын зерттеу коптеген елдерде кол га алына бастады. Бурынгы кезде TipmüiiK еткен жерлерге кещнен кайга жерейциру жумыстары журпзшдь Бвдщ cjiiM¡3rc комшат устайздеп гасырдьщ алпысьпшш жылдарыныц басында Ресейдщ Орынбор облысынан Жайык озеш бойымен Батыс К,азакстан облысыныц тсрриториясына сне бастады. Енд1 галымдар алдында комшаттыц таралган аймагында оныц экологиясы мен биологиялык; ерскшипктерш зерттеу мигдеп турды. Ойткеш, осы кезге денш К,азакстанда таралган кэмшаггыц экологиясы туралы мол i меттер жокдъщ касы ед1; тек оныц таралуы, орман алкабына ocepi жоне масыл курттары жонпше гана жалпы мол i меттер гана белгш болагын (Слудский, 1977; Махмутов жонс т.б. 1980; Лобалев, 1989; Есжанов, Лобачев, 1997; Белякова, Есжанов, 1997). 8cipece, коректену!, ko6cioí, баспаиасы, белсендшп жонс Tipnimiríндеп баска да ерекшсл1ктер{ гылымга ол) белпегз едь Осыдан туындайтын зерттеу нысанымыз - жарталай суда пршьи'к етуге беШмделген ксм!рпш-комшатшн биологиясыи толык зерттеу. K,a3ipri уакытта бул ацныц экологиясы ТМД, Европа мен Солтустж Американыц тсрриториясында таралган аймактарында б)'ршама зерттслшгсн (Граве, 1931; Фсдюшин, 1935; Хлебович, 1938; Огнев,

1947; Скалой, 1951; Дьяков, 1975; Лавров, 1981; Соловьев, 1991; Aleksink 1970; Zenkins 1975; Nowak 1999 жене т.б.). Мундай гылыми зерттеудыд бугшде кэмшаттыц халык шаруашылыгындаш орнын аиыктау уш^н, корын тшмд! пайдалану жоне оиы коргау жошвде усыныстар дайындауда, оньщ кадастырьш жасауда мадызы зор. Мше осыдан келш, б!здщ таидап алган такьфыптыд мадыздылыгы мен озехгшт келш шыгады.

ЗЕРТТЕУ ЖУМЫСЫНЬЩ МАК.САТЫ МЕН М1НДЕТТЕР1. Алга койган максатымыз - Жайык, озеш жайылмасында мекендейтш комшатгьщ биололылык. ерекшипктерш жоне коештж ад регшде Ka3ipri кездеп оныц популяциясьшьщ экологиялык, жане биологиялык жагдайын гылыми тургыдан зерттсу болды. Коздеген мак;сатка жету ушш мынадай м1ддеттер алга койылды:

- К,азак,станда каз!рп кездеп оныд таралуьш жоне к,ор молшерш аныктау, саныныд азайып-кобекнйе oeep cTcxin факторларды бшу;

- мекендейтш к,оныстары иен баспаналарын салу ерекшелктерц

- маусым бойынша корегшщ курамын анык,тау;

- OHin-ecyi (кобекм);

- тэулнепк жоне маусымдык, белсендшг];

- биоденоздага алатьш орн'ы;

они коргау, кве'тпк аулау жоне корын тшмщ пайдалану жошнде усыныстар дайындау; ЗЕРТТЕУДЩ ГЫЛЫМИ ЖАЦАЛЫРЫ. Сокгы жылдары (1989-1991 жане 1996-1999) гылыми-зерттеу жумистарыныд нэтижсспще кэмшаттыд К,азак;стадда таралуы мен мекендейтш коныстары, кор молшер1 жоне биологиялык, ерекшелжтср! туралы жада гылыми мелшетгер алынды. Соныд нотижесшде адныд TipmLniK ететш ортасындаги орни мен мадызы аныкталды. .

ЗЕРТТЕУ ЖУМЫСЫНЬЩ ТЕОРИЯЛЫК, ЖЭНЕ П PA KT И КАЯ Ы1% МАДЫЗДЫЛЫГЫ. Кэмшат эколошясы мен билогиясы жен1нде жиналган барлык, материалдар 6ip жуйеге кел'пршт, жада гылыми машметгермен толык,тырылды. Алгашкы рет К,азакстад жагдайында кэмшатгад таралуы, сан молшер1, TipmbiiK ету ерскшел1кгер1, oHin-ocyi жене азыктануы туралы толык, гылыми мешметтер жннакталды. Б1здщ зертгеген гылыми жумыстардыд нэтижес! болашакта К,азак.стан жануарлар дуяиесшщ кадастрын жасауга к,олдадылады. Жинакталган гылыми мол ¡меггер Батые К,азаксган облысыныд ацшылык; шаруашылык,тарыдда теред пайдалануда. Зертгеу жумыстараныд корытындылары дэрютср мен арнайы курстарда жогарга оку орывдарыныд биолог, адшылык шаруашылыгы мамандарын, эколог мамандарын даиындауга комеклгесед1.

KpPFAYFA УСЫНЫЛАТЫН ТУЖЫРЫМДАР

- Батые К,азак,сгаида комшаттыц таралуы, сан MOJiiuepi жэне оны аныктайтын факторлар;

- Комшаттыц биологиясым зерттсу;

- Авдарды коргау жонс пайдалану шараларыныц гылыми негпдерь

ЗЕРТТЕУ ЖУМЫСЫНЬЩ МАК.УЛДАНУЫ МЕН ЖАРИЯЛАНУЫ. Диссергацияньщ непзп корытындылары А.С.Пушкин атындагы Батые Кдзакстан гуманнтарлык унивсрситетини окытушылары мен профессорларыныц гылыми-од1Стемел1к конференциясында (Орал, 1997, 1998, 1999), жас галымдар мен студентгсрдщ Республикалык гылыми конфсрснциясыида (Алматы, 1997, 1999) жонс "К,азакстан жануарлар дуниесшщ ортурлшгш калыпты паГтдалану жоне коргау проблсмалары" атты халыкаралык гылыми конференциясында (Алмагы, 1999) баяндалды. Диссертациялык жумыстыц непзп тсорпялык моселелер! мен тужырымдары К,азакстан РесиубликаСы Бшм жоне гылым миннсгрлт Зоология институтыньщ cyTKOpcKrijicpjii зерттсу лабораториясыньщ иожшешде талкыланды. Дисссртацияныц непзп моселелер» бойынша гылыми басылымдар мен жннактарда 4 макала жарияланды.

ДИССЕРТАЦИЯНЬЩ КУРЫЛЫМЫ. Диссертация (119 бет), Kipicne, материал жоне зерттеу oflicTepi, тогыз тараудан, корытынды, пайдаланмлган одебиеттер Ti3iMi, 28 сурет, 20-кестеден турады.

ЖУМЫСТЫЦ НЕПЗП МАЗМУНЫ

1 МАТЕРИАЛ ЖЭНЕ ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1

Зерттеу жумыстарымыз Батые Казахстан облыеы Жайык озешшц жайылмасыныц ортацгы агысында - Орынбор облысынын шскарасынан Атырау облысыныц шскарасына деШнп аралыкта журга1лдл. Туракты бакылау - Кирсанов мемлекетпк комплекса корыкшасында жузеге асты. Зерттеулер 1996-1999 жылдары коктем, жаз, куз айларын камтыды. 1997 жшш маусым, шшде айларында бакылау солтуспк аудандарда - Дарьинск сслосы мацы, Быковка, Рубсжка озсндер1, Кирсанов, Аксай багытинда жузеге асса, сол жылы шшде аиындагы экспедиция комшаттыц тарагсуыныц Батые К,азакстан облысындагы онтустж шекарасын аныктауга арналды. 1998 жылы кыркуйекте зерттеу жумыстары Жайык озеш жаиылмасында орналаекан Бобровое KO.ni, Бударлн, Чапаеп селолары мацында журпзшп, караша айында Кирсанов жонс Бударин корыкшаларында одан opi жалгасты. Осы уакытга 19 комшат (12 срссск, - онын жстеу аналык, 6eccyi аталык; кунаштары

- 7, оныц аталыгы - 3, аналыш - 4) усталып, зерттелшдь Барлык

зерттеу жопе бакылау жуыистары гилымга белгш едгстер бойынша жузеге астц (Ноникон, 1953, Радкеевич, 1998). Осы уакыт ншнде санак жумыстарын жузеге асыру ушш авгоколжпен 1848 шакырым жэне жаяу 413 шакырым жерд1 журт отпк. Жайык озеш жайылмасындага 49 су коздер1 каралды. Батые К,азакстан облысыныц табигат жагдайин сипаттау ушш ojímímíu бак,ылауларымызбен катар шлшш одебиетгер неоне Орал каласи метеорологнялык станциясыныц мол ¡ме ггер] (1991-1998 жж.) пайдаланылды.

Комшат мекендейтш коныстары мен баспанасмн amarran жазган к езде жер бедер!, топырактыц сипаты, ociwÜKrepi, TipmmiK етстш ¡ндеривд турлср!, хшдын эр мезгшшдеп мекендейтш коныстарыньщ ерекшелктер! ескерщш. Ацныц сипаттамасмн бсргеи кезде каралган ксм]рпштердщ барлык дсне олшемдер1 мен салмагы жопе терюшщ тустср! ажыратылып; денеа мен бас суйегшщ олшемдер1 белгш одатермсн (Лавров, 19S1) аныкталды. Дене жонс бас суйегпод олщемдершщ озгеруч ономстриалык о/лепен текссрьш (Ишнтср, 1979).

Комшат 'пршшк ететш коныстарын сипатгап, коректенетш азыктарын аныктау ушш ошодктердщ 350 Typi жиналды. Комшат коректенетш 0С1ИД1ктерд1ц курами, кеанрпштщ азыкка naiiдалажал кездеп талдар мен баекдда агаштардьщ кабыгын KCMipreni, су жонс жагалау ocií.miKTcpiu aceren Gcirinepi аркылы ажыратылды. Кузп-кыск,ы азы к корыныц курамы кешршген жагалау оамдп:тср1мен катар шшщ аузына лашалган азык; к,орыныд курамын аныктау аркылы жузеге асты. Комшат корын аныктау В.С.Пояпкон (1953), Л.С.Лавров (1952) жонс Ю.В.Дьяков (1975) ojücxcpi бойынша журпзшдк Ол yuiin 5 шагын озендер, жайылмадагы 44 колдер мен ccki арналар жэне Жайык озеш бойы тексер1лд1.

Комшаттыц маусымдьщ жэне тэулияж белсендЬппн аныктау ушш 34 кун ¡шшде комшатка 570 сагат тжелей бакылау журпзшд!. Тндершщ курылысы тскссршп, олардын курылысы, жолдаршшн узындыгы, eHÍ жонс ендагы тамак, калдыктары аныкталды. К,оныстары мацындагы баска тфшшк нелер! ■пркелш, ссепке альгвды. Кобеюш, oHin-ocyiH зерттеу кезшде жыные мушелершщ орналасуы, сол кездеп куй! тскссршп, жыные бездер! таразыга салынып олшенда, олшсмдср1 (еш, узындыгы) штангеициркулмен алынды. Аналык, комшаттыц жыные мушелер! Л.С.Лавров (1981) oflicTepi а_ркылы зерттслшш, жслш 6e3¡ мен емшепнщ Mcuimepi каралды. Жатын TyTiKrepi бойындагы туганнан кейшп дактар тсркслш, комшаттын жасы, денс олшемдер! мен салмактары аныкталды (Лавров, 1981). Сонымен катар, дисссртацкяны жазуга 1989-1991 жылдары Жайык o3eni бойында кыска ic-сапарлар кез'шде жнналган Зоология институтыныц ara гылыми кызмстксрлер1,

биология шлымдарынын каидидатгары Ю.С.Лобачеи пен Б.Есжановтыц магериалдары сол галымдардыц руксат CTyiMCH пайдаланылдн.

2 КЭМШАТ К.ОНЫ СТАРЫ! 1ЫЦ КДЛСКДША ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫК, СИПАГГАМАСЫ

Бул тарауда Жайык; озеш жайылмасыньщ кыскаита фнзико-географиялык синатгамасы, ocií.ifliicrcpl мен жалуарлар дуниесшс кыскаша шолу жасалды.

Жайык 03en¡ арнасы онс бойьшда 6ip тарылып, 6ip кецейпг (cni 2-3 шпкырым, кейде 20 шакырымга жетед1) отырады (Иванов, 1953). Осыган байланысты комшат коныстарыныц kojicmí д*е озгеред!.

Жайык ocelli арнаеыныц асты кум-балшыкты тез шайылатыи шопндьлерден турады. Жягага соккан судыц толкыидарынан жагалау кулап, Ghík жарлар лайда болып, олардьщ 6ííÍKTÍri кей жерлерде 8-12 м жетедь Комшат шдерш казуга мундай куламали жарлар колайсыз болып кслед1 де, бул а тал га и жерлерде; кемфгшперя'щ туракты мексидер! оте сирек кездеседь

Жайык езешмщ оргацгы жоне томенп агысында оньщ еалалары болмайды. Судан ирелендеп, бузып-эхарып агуына байланыстм одак коитеген сси арналар болшедь Олардын бойында YHcmí су болып, öipiicuie салалар тузедк Бул жагдайда ecxi арнанын 6ip шет! Keyin, суы тартылса, казан шуикнрларга су жнналып, жайылма, шалгындык колдер пайда болады. Осы жерлер кэмшаттыи мскендерь Оларды бул KCMiprim коктемп су тасуы кезтде коныстанып, жазда су кайтканда туракты мекендерше оралады. Ал, Keiiöipeyrcepi сол жерлерде суы тсрен, Koperi мол болеа, кыстап кала бередь

Комшат кургак,шылык жылдары коныстарын Жайык, озешшц арнасына ауыетырады. Кыета Жайьгк озешнде су тасуы болмайды. Бул KCMipiíuirtH муз асш пршшгиин ойдагыдай OTyiHc себебш типзедь Жайылма орманьшда емен, iueripuiiH, терск, актерек, актал жоне т.б. агаштар оседй Жайык. озеш бойында тулк1, clncyciit, каскыр, жупар тышкан, ондатр, су тышканы, булан, c/¡k, жабайы шошка жопе г.б. андар Tipuráix етедь Жайык озрш жайылмасы жоне оныи мацында су кочлер! кэмшаттын т!ршшк етуше колайлы аймак болып табылады.

3 АЩШЦ СИПАТТАМАСЫ

Бул тарауда комшаттык морфологиялык ерскшелктер! баяндалады.

Жайык 03CHÍ жайылмасшада мексндсйпн • ересек еркек комшатгьщ дсне узындыгы 64,0-70,0 /М+м=67,6±1,29/ /п=5/, куйрыгыныц узындагы 26,5-29/27,7+0,4/, оныц eiii 12,5-15,5/13,1±0,65/, артк,ы аяшньщ табаны 15,5-17,0/16,3±0,25/, Кулагиным бшктт 2,2-3,7 /3,08±0,25/ см жонс салмагы 20,0-25,6 кг /22,97±0,87/, ересек аналык, квмшатга /п=7/ соган сэикес онын молшер! мынадай болады: 64,0-80,0 /72±2,30/, 24-30/28,5±0,8/, 15,5-18/17±0,33/, 3,5-4,5/3,6±0,17/см жэне салмагы 20-25,5 кг/17,24+2,74/. Осы аймактагы кэмшат жуш 3 турл! туст1 болады: саргыш - ашык коныр рецщ (24,7%), коныр (70 %) жэне кара ryc-ri (5,3% ).

Жайык 03CHÍ бойында мекендейтш кэмшатгыц дене олшсмдер1, салмагы жэне жушнщ туе i бойынша Европада мекендейтш кэмшатган онша айырмашылыктары байкалган жок; барлык, KopceTKiiirrepi бойынша олар шамалас болады.

4 ТАРАЛУЫ ЖЭНЕ К,ОР M6JJIHEPI

Бул тарауывда К,азакстаада кэмшатгыц таралуы мен осы аймактагы онын сан молшср1 бершед!. Ол K,ajipri кезде Казак, ста л Рсспублнкасыныц тсрриториясында (Батые Кдзакстан, Актобе облыетары) Жайык озеш бассеишндс гана ripiuLiiK стсдь

Эткен гасырларда кэмшат рсспубликамыздьщ батыс, солтустк, орталык, шыгые жонс оцтуепк-шыгыс аймактарыныц озен-колдер1вде кецшен таралган. Одан кешн XIX гасирдын аягы мен XX гасырдыц баеывда бул ац багалы xepici ушш коптсп ауланып Кдзакстан жершен б1ржола жойылып кеткен. Тек 60-шы жылдардын басында Ресейшц Орьгабор облысынан Жайык озыш бойымен сне бастаган кэмшат K,a3ipri уакытта Батыс Кдзакстан облысыныц оцту ст i к шекерасына дейшп 500 шакырым кашыктык, арасывда орналаскан су жуйелервде оздерше коланлы, Kopcri мол мекендерде коныстана басгады. Сонымсн катар, Актобе облысындагы Елек езешнщ салалары Kiiui жэне Улксн Кобда жоне т.б. кшкене озендердщ де бойларында аз мол шерл с болса да мекендейци. Шыгыс К,азакстан облысы EpTic 03chíhíh саласы Уба озешне 1987 жылы 18 квмшатга Жайык озеншен алып барып, сонда жерсЬциршдк

70-шы жылдары кэмшат саны Жайык озеш жайылмасында аз болганымен, кешннен коргауга алынып, К,азССР Министрлер Кецесшщ 1978 жылгы 8 кыркуйсктеп №353 каулысына сойксе К,азак,станныц "К,ызыл ютабына" енпзшдь. Осыидай коргау жумыстарыныц нотижеанде жэне TipuibüK ортасыныц колайлы болуына байланысты 1974-1979 жылдары оныц коры ПО бастан 450-ге, ал 1989-91 жылдары 1300 баска жегп. Б1здщ журпзген санактарымыз бойынша, 1997-1998 жылдары оныц саны 2100-2300-

дсн асыи отар. Комшлттыц таралуы мен кор молшерше турл'1 экологиялык (абиотикалык, биотикалыц, антропоге/док) факторлар (су денгеШтц 03iepyi, соган байланысты азык; корыныц аз-коп болуы жоне адам кызмеп, ripuii:i¡K ортасын озгерту, "мазалау") оСер етедь

5 МЕКЕНДЕЙ'ПН К,ОНЫСТАРЫ MEII БАСПЛНЛСЫ

Мунда комшапъщ Жайык, озеш жайылтсындагы мекендейтш коныстары мен баспанасыньщ срекшшнкщн соз болады.

5.1 Мекендейтш цоныстары. Комшат жартмлай суда TipiuúiiK етуге бешмделген KCMipriui. Оньщ мекендейтш коныстарыныД Tiinrcpi мен жуйса Хопер корыгында (Жарков, 1956), КомиАССР-да (Тюртт,1974), Жогарм Печеро бассейшндс (Язан, 1959), Белоруссияда (CaMyce¡fko, 1990) жан-жак,ты зерттелшген. Оныд 6ip жерде уза к. п'ршшк eTyi су pexm.ii мен азык, корына байланысты. Коктемп су та суп ксзшдс комшат уакытша мекендейтш коныстпрын ауыстырады. Су коп тасыган жылдары Жайык озен! бассейшнде аилы ортурл! ойпаттан, TinTi далалык жерлердеп коддерден (Чебатерсва, Чеснокова, Туншш) де ксздеспругс болады. Комшат мекендейтш коныстарыныц ерскшошктерше карап, оларды шарггы турдс: cckí арналар, колдер, Жайык озешнщ жаца арнасы жоне шагын озендер деп болем1з,

5.1.1 Ест арналар. Жылдьщ коп уак.ытында 6ip-6ipineH жене баска су коздершен окшауланган сулар. Тек коктемп су тасуы кезшде гана олар непзп арнамен жоне озара байланысады. Олардьщ узындыгы 0,5-1,5 шакырым, кей жерлерде 5-10 шакырымга дейш созылзды. Мундай сулардьщ жагалауы кэмшат коныстануына оте ыцгайлы opi Koperi мол. Сондыктан да Gip шакырым' жагалауга комшаттьщ 1,1 конысы сойкес келш, осындай коныстарыныц турлерше шамамен су коздершщ 38% жатады.

5.1.2 Коядер. Бул ойпаттар мен cckí арналардьщ орны. Тек су мол кезде гана олар суга толады. Жагалай талдар мен баска да сирск агаштар оскен, жагалауы ш казуга да онша колайлы болмайды. Сондыктан булар анныд уак.ытша коныстары болыа табылады. Мундай коныстарга су коздершщ 25 % жатады.

5.1.3 Жайык; взеш арнасы. Комшат ап>шы катты озендер бойына коныстанбайды (Лавров, Николаев, 1984). Тек сол <?зсн жайылмасындагы cckí арна, кол, батпак жоне шагын озен салаларын мекендейд!. Олар 1977 жылга деЙ1 м Жайык озен1 арнасьгн коныстанбагап. Кейшп жылдары (1978-1982) арасындагы кургакшылык кезшле колдер мен батпактар, cckí арналардмц суы тартылып, ксйГнреулср!' Keyin калганда Жайык озеш арнасына

к,оныс аударган. Осы озсн арнасы боньшен оцтусикке карай коныстарын ауыстырды. К,аз1рп уакытта 1 шакырым озен жагалауына 0,06 комшат кодысы сойкес кслш, оныц мексндсрийц шйщс арна бойындагы мекендер1 20% -ш курайды.

5.1.4 Шагып сзгндср. Б улар 10-35 шакырымга созылатын Жайык озсншщ салалары. Бул озендер коктемдс суды болады (соу]р-мамыр), кузде (тамыз-кыркуйек) оларда су децгеш тоиендейд]; осы ксздс комитат озшщ богстгсрш салып, су децгсШн 0,5 - 1 м ДС1ИН котередй К,аз)'рп кездс 1 шакырым жагалауп» 0,3 ад коныстары сомксс келш, олар жалпы Жайык озеш бойындагы мекеидсршщ 15% -ш курайды.

5.2 Комшатпшц баспанасы. Жагалаудыц срекшипктер'шс, су агыны мен оныц децгешне байланысты комшаггар оздерннц коныстанган жерлсршдс ¡ндер казады. Турл! децгейде суды когеру ушш богеттер мен баспанасы ретшдс уйинктер де салады. Комшат баспаналарыныц б1рнсшс турлер! белгип: ш (лора), жатак (кобло) жопе уйцдк (хатка).

Батые К,азакстан облысы жагдайында кoктcмгí су тасуы кезшде кэмшат кобше жатак, пен ушшкп пайдалапады. Непзп баспанасы -¡ндер. Комшат коктемп су тасуы кезшде уакытша баспаналарын тастап, кейде кулаган агаш туптерш паналайды. Колсм1 0,5-0,7 м болатын агаш туптер1 жатак япш, уакытша баснана болады. Ксйб)р жылдары мундан басианада ацныд кушшлайтьш кездср1 де кездескен (Хлебович, 1938). Жайык озеш жайылмасында у1*1 -бул адныц туракты баспанасы смсс, тек коктемп су тасуы кезшде гана' уакытша пайдаланады. Дарышск селосы мадындагы Акку (Лебединое) колшщ од жагасындагы ушшкпц бшктт 3,5 м, еш -4м, тобсс! - 2 м, каналдарыныц аи - 35-40 см, тсрс идю - 0,3 м, ал су жагасышш узындыгы 8-9 м болган. Воронеж корыгындагы кэмшат уйипгшщ бшктт судан 70 см-ден 2 м дейш жогары котертп, диаметр! 1,5-3,6 м болганы байкалган (Хлебович, 1938), Канада комшаты уйштнщ судан бшктт 2 м, жалпы аумагы 12 м болганы байкалган (СосЯп ,1977).

1вдср - Жайык, озеш жайылмасында комшатгыц туракты баспанасы. Ол коптегед лопуляцияларда (Хопер жоне Воронеж корыктарында, Печера бассейншдс, Украина, Белоруссия жонс Литвада) ацныд депзп баспанасы больш табылады. Комшаггар уакытша жоне турак,ты дадер казады. Б1рдшн типтеп йщср1н кобше азыктанатын уакытта жауларынан коргану ушш пайдаланады. Комшат шидц аузы уисм! су астына ашылады. Оныц аузыныд дара болуы сирек ксздеседг, тек уакытша ¡ндер1 болмаса, копшшк жагдайда екеу, одан да коп болады. 1дшщ аузы су децгейшен 0,5-1,5 м терецщктс орналасып, аузыныд диаметр! орташа 40-50 см. 1нд!

судан жогары карай 30° бурыш жасап казады. Согад байланысты

оныц жолы бслгш 6ip жсргс Aciiiii сумсн толы болады. Гнинде тапталган, суда жузгсн кабыгы сыдырылган шыбыктар, баска да азыктардыц калдыктары, табанында ¡здср1 гана байкалады. Оныц t\6í судан 4-10 м каишктыкта жататын камсрамсн алк'галад'ы. Камера колем! 1 м шамасында, öitifcriri 25-40 см болатын кумбез topí3/ii уцпр, ол жер Gctíhc 35-45 см шамасында жетпейдь Канада комшаты iiii камсрасыныц Guiicriri 0,6 м, ал колсм1 2 м шамасында (Godin, 1977). С.И.Огнев (1947) бойынша, уакытша шдер1 карапайым жонс жасырынатын ¡ндер дсп тс болжедь Осы шдердщ 6ip аузы су децгешнен сол томен, ал ckíiiijií аузы су жагасынан кашыктау шоп арасынан ашылады. ¥зындыга 5 м бул ¡ндер;и комшат коректсну ушш пайдаланады. Дарышск сслосы мацындагы Орлова колнпц жагасында узындыгы 4-5 м, жолыныц колдсисц cm 25-30 см болатын шдер козге ту cri. Олар жер 6cTine жакын казылган, аузы су жнегшен басталып, камсрамсн аякталады. Европадагы комшатплц осындай шдершщ узындыгы 3-7 "м, камсрасыныц кол см i 70 см, бшктт 40-50 см, жолыныц ciii 25-30 см болады (Дьяков, 1975).

Комшат ушйг сц киын мезгш коктем. Осы мсзгшдс таралу аймагы 0,5-1,5 шакырым кашыктыкка дейш барып, бул ацга турл! баспаналарды (уйнпк, уакытша in, жатактар) пайдалануга тура келсдК Баска жерлерде олар баспанасы рстнгде тамырлар у i'í i i г д i с i : г, жузш журген, кулап уйшдйе айналган агаштар жонс жузш журген шьштезекп аралдарды да пайдаланады (Тюршш,1974).

Жайык 03chí жагдайында комшат íhíhlh узындыгы 9 м, жолыныц еш 30-50 см, судан аузы 1 м шамасында томен жонс 6ipHcuie (1-5) аузы бар. Жолы жогары котерше келе 2-гс тармакталып, кайта Gipirin, камерага айналады. К,осымша íhhíh ауыздары да осы жолдарга косылады.

6 К.ОРЕКТЕНУ1

Бул тарауда комшаттыц маусымдар бойынша азышпищ курамы, кыскы азы к корыныц колем! мен курамы соз болады.

Комшат - ociMfliKKopeKTÎ KCMipriin. Олар азыгына агаш тектсс жонс шоптссш ос1мд1ктсрд1 пайдаланады. Нспзп KopeKxcpi - буталар мен агаштардыц кабыктары жонс олардыц жас шыбыги, шоптссш оамджтердщ Ty6ipi, жапырагы, сабактары жонс тукымы.

Казакстанда комшат осшдктсрдщ 40 тукымдаска жататын 90-га жакын турлср1мс;г азыкта1гады. Оныц шпндс буталар мен агаштардыц 30 Typi, шоптссш ос1мд1ктсрдщ 60 Typi бар. ТМД-ныц Европалык болтнлеп комшаттардыц азы к курамыида 68 тукымдаска жататын оамдшгердщ 300 rypi болатыны бслпль

(Дьяков, 1975). Жылдыц op маусымьшда оныц коректенстш осгмд1Ю1ер турлер! ауысьш отырады.

6.1 Коктелш цоректену'и Жайык озеш жайылмасында комшат муз астынан, aya райына байланысты, наурыз айынын аягы мен coyip айыныд басында шыга бастайды. Осы кезде корегшщ 30-35 % талдыц турлер1 кураса, калгандары жас теректер мен шоптесш ociMfliKTep (калакан, батпак кайызгакшоб1, улксн бак.ажапырак, уштармак нтошаган, кэдамп мыцжапырак, батпак калуеш, кэд1мп казтабан, олецшоп, жатаган, бидайык жоне т.б.). Coyip-маусым айларында Жайык озет бойында ациьщ азык курамыныц 37,9 % талдын, кабыш мен оркеш, 17,3% баска агаштар мен буталар, ал калган A4 % шоптесш осшд1ктер курайды. Березин корыгында коктемде 115 комшат коныстарында талдыц opKciii мен жапырапл 26 % , шоптесш оспмдактср 71% , ал баска буталар мен агаштар 3 % кана кураган (Дьяков,1975), ягни Батые Кдзакставда мекендейтш комшатгардыц. азык куранында талдар мен баска агаштар жоне буталар басым болады.

6.2 Жазгы цоректещч. Бул кезде комшат кобше су жагасындагы шоптесш осшдктермен корсктенедь Жаз айларында буталардыц жапыраган, жас оркенш жоне ockíhíii ' азыкка пайдаланады. Жаздагы нспзп азыктарыныц 90% шепршш жапыракты жулдызгул, Kocyimi калакай, код1мп жусан, орман кырыкбуыны, улы там up, жатаган бвдайык, улкен бакажапырак, дуал гулшырмауык, жалбыз космскещц самалдык;, туймешетен, батпак калуеш жоне т.б. осЫд!Ктер курайды. Сонымен катар, жаз айларында онын азык рационында 5-10 % таддьщ турлер1 жоне буталар- кэд!мп мойыл, итмурын, карабудщрген, суйелд1 кабыржыктыц жапырагы, жас оркендер1 ксздсссди Жагасында шоптесш ос1мд1ктер аз болган жагдайда, олар агаштр мен буталарды азыгына KoGipcK пайдаланады. Мыеалы, Жогары Псчсрада жазгы коректерпйц курамында талдар 80,2% , коктерек - 13,6 % , кайьщ - 5,5 % жоне мойыл - 0,7% болады (Теплова, Теплов, 1947).

6.3 Куз беи ¡¡¡ыста цорсктену'г. Тамыз айыныц ортасынан бастап комшатгыц корсктенунще озгерктер сне бастайды. lllonicciii оамднегерден ауысып, агаш кабыгымен азыктануы басым болады. Осы кезде ауа-раныныц озгерктершен катар кун мен тушин, судыц температурасы да езгереде. Осы мезгщде комшатгыц барлык мскендероде непзп азыктары - актал, терек, шепршш жэне талдыц op туршен турады. Тамак рацноныныц колдерде - 58 %-i, cckí арналарда - 72,5 %-i, Жайык озеш бойында - 100 % талдыц улесше тисда. Ал, Быковка, Рубсжка езендер1 жагалауында -пршшк ctctíh популяцияларында оныц корегшщ 30-35 % кандыагаштан турады. Печеро-Нлычск корыгында тал мен кайьщ басым (Язан, 1959). Коми АССР-да коктсрсктщ yneci Тыбью 03chí бойында 67,7- % ,

Вычегда популяциясында 60,5% дешн артады, ал солтуепккс карай орманныц сирск кеадссу1не байланыеты олардыц улеа азаяды (Соловьев, 1991).

Комшат кыска азык корын жинайтын KCMipriui. К,азак,станда азык корын дайындау кыркуйек-караша айларына сойкес келед!. Дайындык; 6ipÍHini кырау тускеннен ксшн-ак басталады. Gy салкындап, туракты муз катуына 10-15 кун кдлганда азыкды дайындау каркынды турде журеда. Ал, "Kiuii Сосьва" мсмлекеттис корышнда кыскы азык корын жинау тамыз айыныц ортасы мен казан айынык ортасы аралыгына сойкес келсд1 (Васин, 1989).

Батые К,азак,стан жагдайында азык коры - ак,тал, актсрск, терек, каидыагаш, шагай, шепршш жэне т.б. агаштардыц буталары мен шыбыктарын íhíhíh аузына жинайды. Жайык озен1 бойында азык корыньщ молшср1 10-40 м3 дешн жегедь К,ордын молнгер} КомиАССР-да 0,5-44 м3 (Тюрнин, 1971), Канада комшатыньн: кыскы азык корыныц колем! 80 и3 дейш барады (Wilson, 1971). Олар су аплнын пайдаланып, 150-300 м кдшык,тык,тан узындыгы 3-4 м, диаметр! 12-15см, еалмагы 10-15 кг болатын агаш Д1ЦП1 cuiGip киындыксыз агын суда тасып окетс бередь KcMiprim талдыц нсмесе терекпц жас бутагын алдыига аягымен устаи турып, жанамалап, 6ip багыттагы козгалыспен KeMipin Tyeipcfli. Егср диаметр! 3 см-ден коб!рек болса, кисайтып, б'флешс рст Tieren кеседь Бул унии жогаргы tící агаш кабышна немесе дщше енеда. ал томепп tící болса, жолак сала отырып, ойып туаредь Жуан агаштардыц оз1н 6ip жагынан KeMipin кулата беред1. Ал, тепе жерде болса, Kofiyc Topmi етш, CKt жагынан KeMipin кулатады. Б1здщ бакылауларымыз бойынша, cckí арналар бойынан кузп дайындыгы кезшде диаметр! 80 см болатын тсректсрд1 кулатканын, диаметр'1 130-150 см актал мен каратеректщ жартылай кем^ршгендерщ öipHciue рет бакыладык,.

Дайындык кезигде комшат диаметр! 20 см болатын терекп 20-25 минут бойы узшссГз KeMipy нэтижесшде кулатса, диаметр! - 5-10 см агашты 3-5 минугга xeMipin кулатады, соиымен катар диаметр! -1 м агаштарды да кулата бсред1 (Есжанов, Лобачев, 1997). Ек! комшат - диаметр! 25 см болатын коктереет! 4 сагатта, ал жалгыз комшат - диаметр! 12 см коктерею! 30 минутга кулатханы туралы да деректер бар (Wilson, 1971). К,ыс айларында кошиаттар жасаган азык, корларыныц 85 % тутастай азыкка пайдаланылады. К,ыскы азык корын дайындау кезшде кэмшат жайылмадагы орман алкабында актал <24,4% ), терек (34,4% ), актерек (26,2 % ), шепршш (15,2%) еиякты агаштар мен буталарды (талдар 30-40 % ) пайдаланады.

Сонымен, коктем-жаз айларында кэмшат азыгыныц 15% агаштар мен буталар, 85 % шоптесш ос1МДпсгер улесше тисе, куз-кыс айларында корегнпц 88% агаштар мен буталар, 12% -i шоптесш оимд!ктер куранды. Жайык озеш жайылмасында азык корыныц

молдыгы комшаттын калыпты хобсйш, ест жстыуше септшн типзедо.

7 КЭМШАТТЫН, еН1П-0СУ1 (К9БЕЮ1)

Бул тарауда ацныц кобсюгс катысуы, кунайлауы, шагылысу уакыты баяядалады.

Комшаттьщ кобскл табиги жопе корыктык жагдайда Польшада (ОоЬояуп8ка1977, 1978), Украинада (Марин, 1953), Рессйде (Дь5:коп, 1975; Лавров, 1981; Кудряшов, 1975; Волох, 1984) жаи-жакты зсртгслгсн. Кдзакстанда бул моселе алгашкы рет караетырылып отыр.

7.1 Жыиыстьщ жагыиан жетщч. Воронеж корыгъшда комшаттьщ уш жаск,а толганда гана жыныстык жагыиак толык жст1лш, кобсюгс катысатындыгы аныкталган (Лавров, 1981). Олардыц аналыктарына Караганда аталыктары жыныстык жагыиан ерте жетшедъ Жайык озын бойында 25-нп казанда 1997 жылы карал гак 2,5 жасар агалык комшат безшщ салмагы .4,3 г болды. Орталык Днелрдс т1ршшк ететш Европа комшатыныц 15 айлык кезшде аталык безнпц салмагы 2,8-3,2г болса, 19-20 айлыкта 4 г болган (Волох, 1984). Дсмек, 2 жастагы сркск кунайлардыц жыные клеткалары жетшш, сырткы жыные мушелср! осе бастайды. Осы кезде (коктемде) аталык безпин салмагы 3,5-4,1 г болып, денс салмагы 13,5 кг жетсд!. К,азан айында Жайык озеш жагдайьшда еркек кунайлардыц аталык бездершщ салмагы 0,7 г болса, акалык кунайдьщ жумыртка безшщ салмагы 0,2-0,4 г болды. Орталык. Днепр бойында казан айында 0,6-0,7 (Волох, 1984), Солтустж популяциядагы комшаттьщ аталык безшщ салмагы мувдай корсетишке караша айында жстеда (Сафонов, 1971).

Европа жонс Канада комшатыныц жыныстык жеплу уакыты сиякты (Лавров, 1981; Дьяков, 1961; Журовский, 1973; ОзЬоги, 1953), Батые К,азакстан жагдайында кэмшаттар жыныстык жагыиан 2-2,5 жаста толык жстЬтсдк

7.2 Шагшысца щеу'и Комшатгар б1р аталыгы мен б!р аналыгы жуптасатын (моногамды) ксм1'ргннтср (Дьяков, 1975; Лавров, 1981). Жылыиа бхр рег шагьшысады; ол тек кыс-коктемп айларда байкалады (желтоксан-наурыз). Осы уакытга кар устшде "комшат кайыры" коп байкалады; ор1 анныц сыртка шыгуы жтлейдь Шагылыскд тусер алдында аналык комшаттын мшез-кылыганда озгерштер байкалып, белсендшт жогарылайды. Шагылысу тайыз суларда немесс муз астында журедь Питомшнсгс тем1р торда турган олар шагылысып, буаз болганы да пркелген (Лаврова, 1957).

Батые К,азакстан облысында бул аннын шагылыска тусу уакытын гистологиялык зерттеулер жонс кунайлардыц (п=7) дене

олшемдер1 жоне салмагына карап аныктаганымызда, ол желтоксан айыныц аягы мен наурыз айыныц басына сойксс келедь

7.3 Кянайлардыц тууы мен аап-жетиуч. Европа комшаты жилыиа б1р рст кобеюге катысып, б1рден алтыга дейш оам бередг (Лавров, 1954; ОоЬоБгш^ка, 7иго\'ск1, 1983). Ед1л сырты ойпатында мекекдейтш Европа комшатыньщ б!р семьясынан жатырьшда жстшген 9 куИсИты бар буаз аналык комшат устал гаи (Зарипов жоне т.б., 1973). Европа комшатыньщ буаз болу уак,ыты Воронеж корыгында фермада 102-108 (орташа -105) кунге, ал сондай фермада усталган Канада комшаты 106-111 (орташа -107) кунге созылады (Лагров. 1960).

Комшаттыц оамталдылыгы К,азакстан жагдайында баска популяшшлармен шамалас, ор аналыкка орташа 2,7 к,унайдан келш, олардын кобше ей (57,14% ) жэнс уш (42,85% ) кунаГшар туатыиы байкалады.

К,азакстанда комшатгыц куна1'шауы соу!р-маусым айларына сойксс келедь Европанын солтусп'к-шыгысында оам беретш уакыпл цнлде-тамыз айларында (Соловьев, 1991). Хопер жоне Ока корыктзрында ец жай кунайлау тамыз айында тфкелгеи (Кудряшон, 1975). К,унайлары б»р айлык, кезшде шоптесш оамшктермсн азыктана бастайды. Анасынын, сут1мсн корсктсну\ 1,5-2 а\\га созылады (Дьяков, 1975).

Комшаттар аталык,, аналык, 1-2 жасар жоне осы жылгы тугаи кунайлардан туратын улксн де тату семьяда тсршшк стедц. Олардын ссмьясында б!р мезгшде (коктемде) 10-12 баска дейш комшаттар кездесед1, кобше семьяда 4-6 кем5рпш болады. Кейде ей семья арасында территория ушш кактыгыстар да болып турады.

Коктемде жыныстык жаганан жетшген комшаттар семъядан болшш, баска мекендергс коныстарын ауыстырады. Осындай коныстарын ауыстырулзры кезшде ыцгайлы коныстарын таппай, кошш жургенде б ¡разы автокода, трактор жолынан жоне жауларышш да зиян шегеда.

Сонымен, б1зд'щ бакьшау журпзген Жайык, озеш' жайылмасында мекендейтш комшатгардыц кобеюге катысуы, кунайдауы, шагылыеу уакыты, оЫмталдылыгы баска аймактармен коп уксас екенд1п аныкталды. Б1здщ зертгсу1м1здс б1рш[ш рет жыные бездершщ морфологиялык сипаты текссршп, казакстандык, комшатгардыц кобею ерскшсл1ктерщ байкауга мумкпвдк берди

8 МАУСЫМДЫК, ЖЭНЕ ТЭУЛ1КТ1К БЕЛСЕНДШ1Г1

Комшатгыц маусымдык жэне тоушктш белсендшп жайында 'ГМД елдер1нде, ос!ресе оныц европалык болйшде, гылыми ецбектср мен макалалар коп (Фсдюшин, 1935, Скалой, 1951, Огнев,

1947, Дьяков, 1975, Барабаш-Никифоров жэне т.б. 1961, Соколов жоне т.б. 1977, Шаповалов, 1988, Кудряшов, жоне т.б. 1990).

Батые К,азак,стан облысы Жайык озен! жагдайында комшаттыц далалык жоне шолейтп аймактарындагы жаца коныегарында маусымдык жоне тоулжтк белсендшк срекшсл1ктер1 туцгыш рет зерттелш отыр. Жартылай суда т1ршшк ciyine байлаиысты, KCMipiimrin белсендшгше су дсдгсШ, корегшщ азды-KonTiri, ауа-райыныц жагдайлары улксн эсер етеда.

Комшат-кыскы уйкыга жатпайтын, жыл бойы бслсснд! TipuiuiiK стст ■; KCMiprim. Жайык озешнде мекендситш комшат белсендшп маусымдык "пршццпне байлаиысты 4 кезецге болшедк коктемп жан-жакк.а таралу кезоп; жазгы урпактарын торбислеу кезещ; кыска дайындык кезещ; муз баскан мезплдсп кезецк Кэмшат, непзшен inip карацгыеында жэне тунде бслссщн TipminiK етедк

S.J KmmcMzi жап-жаща таралу кезещнде озен суы калыпты децгешнен котершеда, cofan банланысты бул ацпыц таралу аймагы да ксцсйсдь Осы кезде KeMiprimri кунд13 дс су жагасыдан жш кездсст1руге болады. Бул уакытга жаппай шыгуы 20 сагат 30 минутта басталады. Тунп жогары белседдиик тацгы 4 сагат 45 минутка дейш созылады. Ягни, ацныц белсевдшп кунд1з де, тунде де жогары болады.

8.2 Жазгы урпацпшрыи торбислеу кезещ - мамыр-тамыз айларына сойкес келеди Жайык озеш арнасында ор кездеп журпзшген бакылаулар бойынша кепш баспанасынан жаппай шыгуы 21 сагат 05 минутта басталады, уакытыныц Kooi таза^ануга (13 % ), коректенуге ( 40%) жоне демалуга (28,8 %), кунайларын торбиелеуге (17,2 %) жумсалады. Жатагына оралу 4 сагат 35 мин дейш созылады. Осы мезшде комшаттыц белссддЬпп кошццпк жагдайда inip карадгысы мен тунде жоне тан алдында жогары. болады.

8.3 К.ысца дайындьщ кезещ Жайык озешнщ жагдайында тамыз-караша айларына сойкес. К,ыскы азык корын дайындау уакытыныц басталуы айдыд орташа температурасына, кодыстарыныц орналасуына байлаиысты ор жылда ортурл1 уакытта басталады. Осы уакытта баспанасынан жаппай шыгуы кешю 19 сагат 45 мин басталады, жатагына оралуы б сагат 35 мин пен 7 сагат 05 мин аралыгына сойкес. Осы дайындык кезедде оныц белсендшп тунде жоне тац алдында жогары болады.

8.4 Afp баскан мезгШегг кезец. К,ыс боны муз астында белсснд! TipiumiK етсд!. öcipece, акг1ан-наурыз айларында бслссндшп оте жогары (Шаповалов, 1988). Муз . асты козгалыстарын дем шыгарганда болшетш кошрцнктерден байкауга болады. Сулы жерлердщ мацы тыныш, адам коныстарынан алые болса, KeMipriuiTi

' >

су жагасынан жазгы жоис кыс мсзплшде де кушпз кездсст!ругс болад и.

9 БИОЦЕНОЗДАРЫ МАЦЬТЗЫ

Комшат жартылай суда TipuiuiiK етуге бсшмдслген KCMiprim болган сон, сол мацдагы барлык жануарлармен тыгыз байланыСта болады. Комшаттыц Жайык озеш жайылтсында жаулары - каскыр жонс «ллсусш. Bipre TipmmiK ететш жануарлар комшатгын мексндерш yiiCMi жонс уакытша гайдаланаллн андар. Олардык коныстарында жуп ар тышкан, турл1 жертссерлср, ондатр, су тьшканы жопе космекендщерд'н 6 Typi, бауырымен жоргалаушылардыц 8 rypi, балыктардьщ -5 Typi кездеседь К,орскпк босскелестер! - булан, ондатр, су тышканы дсоне ор кояны.

K,33ipri уакытта К,азак.станда кездесстш комшат организмшсн масыл куртгьщ 7 Typi табылды. Олар: нематодтын 6ip Typi-Travassosius rufus kalif, 1922 (ересек комшаттын улкен Карнынан 1287 данасы т1ркслд1), трсматодтьщ уш Typi-Dicrocaelium Lanceatum stiles et Hassall 1896 (ерссек комшатгыц бауырынан 79 данасы табылды), Opistorch is filineus (Riv, 1884) (ересек комшаттыц бауыры мен от жолынан 88 данасы) жонс Stichorchis subtiduetrus (Rud, 1814). Булар осы KCMipriuiTiii озше тон гельшшиттершщ 6ipi. Олар сокыр ппек пен ток ¡шесте паразита турде TipmLniK етсдк Закымдану каркындылыгы кунайларда 5-29 данага, срессктершде 65-107 данага дейш кездессдд (Белякова, Есжанов, 1997 жене б1здщ зерттсулер1м1з). 1991 жылы казан айында гылымга бслпаз Eimen туысыныц 3 Typi табылды (Е Bekenovi sp.n, Е. Zhamilae sp.n,E.Lhlmirac sp.n ), (Есжанов жене т.б., 1995). Сонымен катар, Platypsyllus castoris Rits коцызы К,азакстанда алгашкый рет 1997-1998 жылдары Кирсанов корыкшасы территориясынан каралган 5 комшатгын (3 кунай, 2 ересек) жунниц арасьшан 24-87 данага дсйш ксздесп жоне Histiophorus capatas Dubinina, 1964- 2 данасы ересек комшаттыц кулагынан табылды.

10 ХАЛЫК, ШАРУАШЫЛЫРЫНДАЕЫ МАЦЫЗЫ

Комшат - аса багалы Tcpici yuiiH ауланатын ац. Казакстанда Семей облысы ацшыларыныц (XIX гасырдыи ортасы мен соцы) аулаган багалы андарьшьщ ншнде 6ipen-capan комшатга болган (Смирнов, 1965). ХУШ гасырдыи 70-шы жылдары П.С.Паллас (1786) Есш жоне Тобыл озсндершде комшатты аулаганы туралы жазса, сол кездерде Epric бойында ауланганын В.Н.Скалонныц (1951) дсрсктершсн белгшь Оныц eri нагыз таитырмайтын тамак. Ал, комшаттыц жупар uicii "комшат кайырынан" ерте заманда дор»-

дэрмек жасаган. K,a3ipri уакытта парфюмерия онсркоабшдс híctí узак сактау ушш оныц тунбасын пайдаланады.

Батые Казахстан жагдайында комшаттыц кыска азык корын дайындау кез'шде Жайык озеш жайылмасындаш орман алкабында gcctíh агаштарга (ocipecc, олардыц шннде 50% -терск, 45 % -актал, 5 % -баска да агаштар) зиян кслед1 (Есжаноп, Лобачсв, 1997). Осы закымданган агаштар дщшщ коле mí 10 см болатыны 52%, 11-33 см аралыганда 32,5%, 31-50 см аралыгында 11,8% жопе 50 см жогары 3,7%-ке сойкес келеда.

Комшагпщ таралу аймагы табигат кубылыстары мен адам осершен озгерш отырады. Оны коргау yuiin Батые К,азак.станда 1974 жылгы 16 мамырда Орал облыстык дспутатгар kchccíhíh аткару комитетшщ шешшшен "Комшат" комплекса мемлекогпк корыкшасы уйымдастырьшды. Осы коргау жумыстарыныц нэтижссшдс оныц саны ocin, ксц тарала бастады. Coraн байлакысты К,азакстан Республикасыныц Министрлср Кабинегшщ 1995 жылгы 21 тамыздагы №1152 каулысына сойкес комшат Кдзакстанныц "К,ызыл ютабынан" шыгарылып, саньш ретгеу жоне .kocíoh аулау мак,сатында 1996 жылдыц кузшен бастап, жьш сайын оныц жалпы Корыныц 10-15% аулауга руксат етшдь Жайык oíchí боында комшаттыц туяеу уакыты коктемде coyip айында басталып, к узде кыркуйекте . аякталады. Соган байланысты Жайык o3CHi жайылмасыцда KoeimiK аулау, Батые К,азакетандагы климат жагдайына opi Ka3ipri кездеп таралу аймагына байланысты, солтуспк аудандарда 15 казаннан 20 наурызга ал, оцтусик аудандарда 1 желтоксаннан акпан айыцыц аягына дещн жузеге асырылуы тшс. Егер косштж аулау дурыс жолга койылса, жыл сайын комшаттыц жалпы саньшыц 15-20% ягни, 315-420 комшат ауланып, Tepici тапсырьшса, 3150-4200 кг ет, 322-336 г "комшат кайыры" дайындалады. Ацныц Tepici, "комшат кайыры" шетелдерге шыгарьшатын товарлардыц 6ipi болып табылады. Болашакта оны KociiiTÍK жолмен аулау жоспарлы турде жузеге асырьшып отырылуга thíc.

К.ОРЫТЫНДЫ

1. К,азакстанда кэмшат Батые К,азакстан жоне Актобе облыстарыньщ озсн-холдер'шдс таралган. Олар Жайык озешнщ жайылмасындагы Tipuiuiiriiie колайды барлык коныстарды тутастай мекендейдь

2. Комшаттыц мекендейтш коныстары - колдер мен озендер. Осы мскендерде ац'ныц TÍpuiúiiK с ту i су режим! мен азык корына tí колей байланысты.

3. Комшат, непзшен, шдерде турады. Коктемп су тасуы кезшде уакытша жатактар мен ушшггерд! де пайдаланады. Кузде су

децге.Ин котеру упин богсттер салады. Комшат жыл бойы белсенд1 ripiuLiiK crc/ii. Ko6iue inip карацгысында жоне тунде белсен/ц TipmLiÍK ctctíh KeMiprim.

4. Жайык ojchí бойында комшат азыгыиа 40 тукымдаска жатагын 90-га жуык агаштар мен шоптесш оащйктердщ турдсрш пайддланады. Маусымга сойкес коректенетш азык турлер1 озгерш отырады. Молшер1 10-40 мЗ болатын кыска азык корын жинцйды. Комшат тыгыз орналаскан жерлершде жайылма орманына едоуф зиянын типзетшднт байкалады.

5. Комшаттыц шагылыска Tycyi желтоксан айыныц аяшнан наурыз айыныц басына дсйш созылыт, жылына 6ip рет ocím бсред!. Жкныстык жагынан 2-2,5 жаста жетшш, ор аналык, 1-ден 5-кс дешн (орташа 2,7) coyip-мауеьш айларында ocím Cepeui.

6. Комшаттыц тулеуч coyip айынан кыркуйек айыныц аральтгыида журедк Coran сойкес kocíiitík жолмен зулп) К,азаксганда казан айыныц 15 жулдызынан наурыздыц 20 хулдызы яралышнда журш1лу1 тшс. Казакстанда таралган комшаттыц жалпы популяциясынан орташа 10-15% жыл сайын Kocinm: жолмен аулап туруга болады. Совда гана оныц ориан шаруашылыгына келпретш зняны азая туседк

7. Ацныц корын тшмд! пайдалану ymiir задсыз аулауга жол бермеу, ттршшк ортасын таза сактау, биотехникалык шараларды жузеге асыру гылыми тургыдан журпзшугс raic.

Диссертация та^ырыбы бойипша жариплвпгап жацсиалар nthbii:

1. Карагойшин Ж.М. О питатш речного бобра в пойме р.Урал //Проблемы охраны и устойчивого использования биоразнообразия животного мира Казахстана /Материалы международной научной конференции, посвященной 100-лстию со дня рождения академика И.Г.Галузо, 6-8 апреля 1999 г./. Алматы, 1999. -С.28.

2. Кдрагойпшн Ж.М. Жайьпс, озстж'ц бойында мекендейтт комшатгардьщ корсктену!. -Алматы. 1999. -22 б. /К,азмсмРТАИ басылган, 08.10.99, № 8693 - Ка99/.

3. Карагойшин Ж.М., Есжапов Б. Жайык озешшц жайылмасында мекендейтш комшаттыц маусымдше жоне тоулпепк белсендшт //К,Р Б жоне FM хабарлары /биология жоне медицина сериясы/. -Алматы. 2000. № 1, - 30-34 б.

4. Карагойшин Ж.М., Есжанол Б. Кдзакстанда мекендейтш комшаттыц коныстары. -Алматы. 1999.- 7 б./КазмсмГТАИ басылган, 15.12.99, № 8724 -Ка 99/.

РЕЗЮМЕ.

Карагойшин Жасхайыр Мухангалиевич.

Экология речного бобра в Западном Казахстане и его народно-хозяйственное значение.

На соискание ученой степени кандидата биологических наук 03.00.08 - зоология.

Речной бобр (Castor fiber L., 1758) в настоящее время распространен в Казахстане только в водоемах Западно-Казахстанской и Актюбинской областей.

Места обитания бобра в пойме р.Урал разнообразны. Нами выделены следующие типы угодий: сгарицы, которые занимают - 38% от всех местообитаний грызуна, оз:ра -25 %, русло Урала - 20 %, малые реки - 15% и водоемы прочие - 2%. Обитание этих животных в регионе тесно связано с водным режимом и кормовыми запасами.

' Основные убежища бобра - норы. По строению и времени использования они делятся на временные и постоянные. Во время весенних половодий вместо ;юры используются хатки и полуоткрытые гнезда.

Речной бобр - растительноядной грызун. В nofme р.Урал в рацион входят с коло 90 видов растений, относящихся к 40 семействам, из них 30-видов дерзил и кустарники, 60-видов травянистые растения. Состав корма меняется по сезонам. В пойме р.Урал весь юд, особенно осенью и зимой, в питании преобладают кустарниковые виды ивы (тальники). Весной и летом в рационе бобра встречаются кустарники н деревья (тополь черный и белый, осина, ива белая, ива Козья, черемуха, ежевика), составляющие 15% or всех встреч, водные и прибрежные травянистые растения (рогоз, кубышка, хвощ приречный, лабазник, крапива двудомная, мята) - 85% . Осенью и зимой 88 % рациона занимают кустарники и деревья, 12% - год iue и

прибрежные растения. На зиму бобры делают запасы кормов в объеме от 10 до 40м1.

Речной бобр в Казахстане размножается один раз в году. Гон начинается в конце декабря, заканчивается в начале марта. I) помете от 1 до 6 (среднем 2, 7) дс1сниш;й как и в других районах ареала. Гистологическое исследование половых органов поозывает, что половозрелость наступает в 2-2,5 - летнем возрасте. Соотношение полов близко 1:1.

Бобр - ведет активный образ жизни круглый год. В основном, он активен в сумерках и ночью. Бобровые норы используются другими видами животных (вьг.ухоль, ондатра, водяная полевка). •

На участках, где плотность высокая, в период заготовки зимних кормовых запасов (осенью) бобры сильно вредят пойменному лесу. Среди поврежденных деревьев тополь черный составляет 34%, тополь белый - 26,2%, ива белая - 24,2%, вяз - 15,2%.

В noliiue р.Урал у бобров обнаружено 7 видов эндопаразитов, 1 вед эктопия иггов и 1 вид сожителей грызуна-жук (Platypsylus castoris Kits). Бобр до недавнего времен)» был занесен в Красную Книгу Казахстана (Постановлением Совета Министров КазССР №353 егг 8.09.1978г), но в результате охранных мероприятий его численность в водоемах Западного Казахстана возросла и он стал вредить древесным насаждениям поймы. По рекомендации Института зоологии бобр был выведен из Красной Книги Постановлением Правительства РК №1152 от 21.08.1995 г.

В настоящее время он является объектом лицензионной охоты; при хорошей организации охоты можно добывать 150-180 особей ежегодно. Промысел бора целесообразно вести с 15 октября по 20 марта, когда качество меха самое высокое. Для организации промысла и рационального использования его запасов необходимо продолжить научные исследования по изучению экологии и биологии этого ценного пушного зверя.

Полученные материалы будут использованы в охотничьем хозяйстве республики и при составлении кадастра животного мира Казахстана, результаты исслсдошний применяются в лекциях в ВУЗах на курсах специализации биолого», экологов и охотоведов н звероводов.

SUMMARY

Karagoishyn Zhaskayr Mukhangallievich The ecolody of the beaver (Castor fiber L., 1758) in the Western Kazakhstan and its practical importance.

Thesis for the Degree of the Candidate of Biological Science 03.00.08-zoology

At present time beaver is spreaded in. Kazakhstan only in the reservoirs of Western Kazakhstan and Aktobe regions. Their inhabitations in the Ural river's floodlans are very various.

Ws have determined the following writer lands types: 'the fomer river beds occupying 38% of all rodent's inhabitation, lakes - 25%, Ural River bed - 20%, small rivers -15% and other reservoirs - 2%.

These animals habitation is closely connected with water regime and food stocks.

The main beaver's refuges are the burrows. By the structure and the time of use they are subdivided on temporary and constant. During the spring flood time instead of the burrows the huts and the temporary half-open nests are used by the animals. " ,

The beaver is a herbivorous animal. Its food allowance in the Ural River flood-lands consists of about 90 plant species attributed to 40 families, amond them 30 species of trees and shrubs, 60 species of grassy plants. The forage composition depends on year seasons.

The beaver breeds in Kazakhstan once a year. The breeding starts at the ard of December and continues until the begenning of March. Usually there are from 1 to 6 youngs (at the average 2,7) in the litter as welle as in other regions of the area. The beaver is active all the year. In particular, he is astive in the twilight and at night.

In the Ural River flood-lands 7 species of internal parasites, 1 species, of external parasite were determined in the beavers.

At present time it is the object of the licence hunt, but its catching is not adjusted yet. On the efficient organization of hunt 150-180 individuals may be obtained yearly. It is advisible to conduct beaver's hunt from 15 October to 20 March, when the fur is a higlit quality. For the hunting organization and rational use of its reserves it is necessary to continue the investigations on the study of ecology and biology of this valuable fur - bearing animal.