Бесплатный автореферат и диссертация по биологии на тему
Сеянце-саженцевая культура солодки голой GLYCYRRHIZA GLABRA L. биоэкологическая основа её использования
ВАК РФ 03.00.05, Ботаника
Автореферат диссертации по теме "Сеянце-саженцевая культура солодки голой GLYCYRRHIZA GLABRA L. биоэкологическая основа её использования"
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ БОТАНИКА ИНСТИТУТИ ВА БОТАНИКА БОРИ
\ 9 да
Цулёзма ^уцуцида У У Т 581.522 : 582.736
к У 3 И Е В АБДУКДЦИР ЖАББОРОВИЧ
СИЛЛ1Щ ШИРИНМИЯ — ОЬУСУКИШгА ОЬАВКА Ь. УРУГИДАН КУЧАТ ЕТИШТИРИШ ВА УСТИРИШНИНГ БИОЭКОЛОГИК АСОСЛАРИ
(03.00.05 — ботаника)
Биология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациянинг
АВТОРЕФЕРАТИ
ТОШКЕНТ — 2000
Диссертация УзРФА Ботаника института ва Ботаника бори Эфирмойли, доривор ва буё^ли усимликлар лаборато-риясида бажарилган
Илмий рахбар:
биология фанлари доктори, профессор О. А. Ашурметов Расмий оппонентлар:
биология фанлари доктори, профессор С. А. Салихов биология фанлари доктори JI. А. Шамсувалиева
Етакчи ташкилот:
Тошкент давлат аграр университети
Химоя 2000 йил сентябрь куни соат 13.00 да УзФАнинг Ботаника институты ва Ботаника боги цошидаги докторлик илмий даражасини бериш буйича Д 015.05.01 ра1\амли Ихти-сослашган кенгаш мажлисида булади.
Манзил: 700143, Тошкент ш., Ф. Хужаев кучаси, 32-уй. Тел.: 162-70-65 факс: 99871 162-79-38; E-mail: post « botany.org.uz.
Диссертация билан Ботаника института ва Ботаника борннинг кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2000 йил «J?/ » июлда тарцатилди.
Ихтисослашган кенгашнинг илмий котиби, биология фанлари доктори, профессор /Р. Ш. ШОЕ КУБОВ
ПШНИНГ УМУМИП ТАФСИФН
лкглунинг долзарблиги. Узбекистан Республикасн пкл исодшш юксах ;■ .ражада риЕожлантиршн, табнат бейликларидан, жумлалан усимликлардан, У 'инг тарихан ташкил топган мувозанатшш бузмаи турпб, илмнй асосланган XV, саткичларга таяшан холда, ок,илона фондалаииш ва мухофаза кнлишга хам куи жнхатдам боглнкднр.
Силлик, ширянмия Glycyrihiza glabra L. уснмлнклар ичида энг фойг,.;лиларндан булиб, унинг хомашёсига булган талаб планетар даражада ошяб бормокла. Шу сабаблн хам унинг куп курсатгичлари: арешти, захкралари, морфологию белгнлари «а бнозкологик хусуснятлари, кимёвий тарк!!бн, фойдаланиш даражаси, маданнйлашшрнш услублари на бошка гсмочлзрн кунлаб олнмлар томонидан уРганмлга1,> аммо урупщан кучат «тншгирш ва >Ш1 экиб устирнш услуби урпшилмапш.
Усимлнкнинг эким майдонларини хомаше, пакт ва маблапш тежаган :;,олда кснгайтирнш хознрги даврнинг долзарб пазпфаларидан биридир. Шу бонсдан силлик. ширинмня урупщан кучат сгнштнриш ва устиришнинг иио':г:и,', са зкологлк хусуслятларннн урганган холла технологий, хамда ;:хротех,шк параметрларшш тажрнбалар, сииомшр асосида ёрнтиш, силлик, циршшияии саноат ларажасила ршюжлантнришдаги иктисодий талаблар туфанлн тугилганлнр. Хознрги кунда ширинмня хомашёсига булган талаб тухтовсиз ошиб борёгп.нлпшга acociiti ссбаб, бу усиилпкдан фойдаланиш лнапазошшинг ке>ц- куп циррали эканлишдзднр: саноатяа, кдшлок, ?,ужалит ва табсбатзшчг турли тармокларндд хилма - хил максадпарда гяилатилиши, хамда экспорт талаб махсулотлчпшадир. Шуиннг учуй хам 7-дсхабр 1995- йилла Узбсхистон Республикасн Вазирлар Махкамасннииг "yif.cxp.cTO!! Республихасида ширинмля хомашёсиин етнштиришни хучайтириш чора тадбнрлари тугрисида" ni 453 гонли махсус карори кабул чнипши.
Митинг мак.садп: Силлик ширинмня урушдан кучат етшптириш ва уни экиб устириш жараепинрнг биоэколошк асосларнни урганнш, бахолаш ва нстнк,болли технологии услубчни ярагиш.
Зазифалари:
3) Уругнинг морфобнологнк парамефларшш ва уругдая кучат етаптнршшшнг биоэколошк курсаткичларинн урганнш;
2) Кучатларнн Тошхент ва Мирзачул шароитларида устиришнинг устнвор илмий асосларшш ишлаб чиклш;
3) Кучатларнн кучириб уткдзиш услуб ва муддатларини аниклаш;
4) Кучатлардан устнрилган уС1шликлаРн,!НГ фенолошяси ва бнологиясшш урганнш;
5) Уругилан, куп Гкшлпк илдиз поясндан ва кучатидан экилган силлик; ширннмнянпнг уснши па ривожланшшши киёсий тадк,ик этиш;
6) У руг, хам.Ч:» ;г:из хоснлдорлнпши аниклаш;
7) Mii[-;..!4v/i ;"! Тошксмт шароитида }сгпрнлган уснмлнклар ср ости
' • : • I Ч'Н;! 1 у!, I; .1 ¡ПШИИИ ТУХЛ ИЛ ЭТИШ.
Илмин янгиликлар: Тажриба майдонларида, кучатзорларда силлик ширинмия уругндан кучат етиштириш ва уни экиб усшришшшг бнолошк ва эколошк асосларн, технолошк параметрлари биринчи марта урганилдн. Экинзор майдонларни кенгаширишда куллаш мумкин булган кучат услубн )1-чк бор ишлаб чикилдн.Уругларннинг уииб чикишн ва шдолларнн сакланиб колишида экиш услубларн, зкимач урупшнг кагшшшгн (зичлит), йпл фасллари, об-х,аво шароитлари, тупрок намлиги, х.арораш, уиумдорлиш катта ахамиятга эга. Бу эколошк омилларга амап кил гаи хдпда урупш калии, экиб, них,олларни зич усгириш мумкинлиги аникланди.
Уругдан самаралн кучат етиштнрша усули "Кишлмия уругадан купантириш буйнча тавсиялар" (1989) дагн (2%) курсатгичдан анча юкори. Кузгача сакланган никол экилган ур>т сонига ннсбатан очик далада 32-36%, ппёнка ёпиб стнштнрганда эса кучат олиш вактнга келганда 35,5-50,0% пн ташкил этади. Экилган кучатнинг 90-96% усиб рнвожланади.
Кучат етиштириш учун уруг экиш схсмаси, микдори, чукурлшн, очик с[>да, плёнка тагида экиш усулларн ишлаб чикилди. Кучатларни утказиш усуллари, схемаларн, гектарига сарфланадиган микдори, ни^олларнинг баландлиги, илднз бугзи ва ук шшизишшг х,олатига караб тик Холатда экиш чукурлигн биринчи бор тадкдк килиндн ва аник амалмй тавсиялар берилди. Уруг экиб, кучат етиштириш учун зарур булган барча агротехник жарасилар: ягана, сугориш, уток, чопик, ва бошкалар урганилди.
Них,олларнинг баландлнги ва ноя асосишшг диаметри, барглар сони, новдалар узушшги, кучатларни утказиш муддатлари аникланди. Етнштирилган кучатларни турли тупрок шароитларига кучириб утказиш мумкишшги исботланди. Жумладан, Мирзачулнинг кучли даражада шурланган (курук. колдик 2-3% булган) тупрокларида х.ам куз ва эрта бах,орда кучириб утказиш 9нг самарали экашшги курсатнб берилди.
Силлик ширинмия урушдан куЧат етиштириб, агрофитоценоэларда устириш бошка услубларга нисбатан кукариш даражасининг юкорилигн, усишининг ва ривожланишиминг тезлиги, турли шароитга яхши мослашуви, вакт ва маблаг х,аражатларшшнг камлиги билан устундир. Усимликларнинг ер ости кисмида глицирризин кислота тупланиши Мирзачулнинг 2,0-2,5% шурланган тупрокларида (11,55-11.42%), Тошкентда (9,97-11,28%) нисбатан юкоридир. Хар нккала шароитда х,ам Давлат андозаси (ГОСТ) талабига жавоб беради.
Илмий ахамияти: Силлик ширинмия урупщан кучат етиштириш ва улардан агроцснозлар х,осил килищ тажрибалари куплаб вариантларда турли схемаларда, хар хил муддатларда ва тупрок шароитида, турли ёшда утказидди. Био^огнк хусусиятларининг энг устивор курсатгичларн мажмуасига таяниб "Кучат" услубининг илмий асослари яратилди ва тажрибаларга таянган холда истикболли технологик услублари ишлаб чикилди.
Амапий ахамияти: Силлик ширинмия уругидан кучат . етиштириш, ундан агроиенозлар ташкил килиш тажрибалари на!ижасида аниклаиган кам уруг (8 марта) сарфлаб, кичик майдондан катта маыдонларга етаднган кучат
стиштнрнш, уни турлитуирок шаронтида экнш имконн борлиги псботланлн. Кучатларни кукарнш - тутиш даражаси (100% гача) ва илдиз хосилдорлига юх,орилиги (гектаридан 311 ц) кабн курсатгичлар мажмуаси "Кучат" услубининг иктисодий самарадорлиш ва амалий ахлмият1ши белгилавдн.
Химояга куйнлган илмий натижалар:
1. Бноэкологик хусусмятларшшг устивор курсатгичлари: режаланган зичликда уруг экиб, нилнипг энг кулай булган вактида, режа acociwa кучатларни егиштириш па кучатларни уснш даврининг турли мудцатларнда пояларини кесиб ёки бутун холда утказнш.
2. Кучат етиштириш па устнришнннг биолошк асослари: а) урупшнг кам, яъни 15 -16 кг. уриига 1,7-2,5 кг. сарфланнши; б) бнр гектардан экиш учун олннаднган хомашённ 4-5 йил урннга, 1 йнлда 7-8 гектар урнига 109122 ва ундан куп гектарга етадпган кялиб тайерлаш имконияти борлиги; в) бнр гектар учун сарфланадипш 2,5-3 тонна хомашёнинг тежапнши; г) экнн чомашёсинн нсталган п ак.тд а ва мнкдорда таиёрлашни режа асоснда бажариш мумкинлнпг, д) кучатнинг х,ар хил тупрок шароитларпда нормал кукариши, «гчннаднган хосилнинг купрок, киемн ернинг хайдов катламнда булнши.
3. Технологик схемаларнннг устивор курсатгичлари: а) уруг экишда 60 см ли эгат пуштасига 6 кагорлаб, к.атор ораси 6 см дан (6 х 1,6х 1схемада),
I метр узушшкка 2.12 г; иккн каторлаб экканда катор ораси кенглиги 15 см дан, 3,15 граммдан уруг сениш; б) кучатларнинг поя ва илдизларинн маълум узунлнкда кесиб па бутун холда тик утказиш; п) уругларни кенг дзлада экнлганига нисбатан кичпк мандонллрда хар томонлама ишлов бернш имкониятига эга булнши.
Илмий митинг апробацняси. Дисссргация буйича гадкикот нзтнжачари, Узбекистон ботаннклар жами.чтшшнг "Ботаника фанншшг устивор масэлалари" мавзуидаги илмий конференциясида (Тошкент, 1995), Амир Темурнннг 660 йнллигнга бапшшанган "Нш олимлар ва талабаларшшг
II Республика Илмий Конференцияси" да (Тошкент, 1996), "Жанубий-ггрбий ва Марказий Осиё уснмликлари хаётн" V Хапцаро • симпозиумида (Тошкент, 1998), Республика ёш ботаник олимларининг II конференциясида (Тошкент,2000), Узбекистон ФА Ботаника Институт ва Ботаника бога Эфирмойли, доривор ва буёкли усишшклар лабораториясининг хенгайтирилган мажлисида (2000), М.Улугбск но мл и Узбекистон Миллий УниЕерситетн Биология ва.тупрокшунослик факультети Экология кафедраси (2000), Тошкент Давлат Педагогика Университет» Табиат фанлари факультети Биология кафедраси (2000), кенгайтирилган маждисларида баён кллинган ва мухокамачардан утган.
Илмий ипнтнг умумий хажми. Днссертатция куйндаги кпемлардан нборат: шшшнг умумий тапсифи, материап ва тадк,ик,от услублари (1-боб), рдабиетчар тахдили (2- боб), тадклкотларнинг натижаларн (3-7-боблар), котима, хулосалар. пшлаб чикаршлга тавсиялар, фойдачанилган адабиётлар руйхаги ва иловадан нборат. Ишнинг матнн компъютерда ёзилган 125 бгтдян п-'орат п<б. 131 та алабпй манба, 149 варпантдан иборат 33 "та
тажриба, 43 та жадвал ва 6 та расмнн, хдмда илозада берилган 9 та vKaj.iBa;¡üu уз ичша олади.
' л:
Матбуотда чоп этшпан илмнй uiiinap. Диссертация мавзун юзаспдап 4 га илмли макдда, 4 та тезис чоп итилгаи ва 1 та патент олингсн
1-боб. Материал ва т;>дкнк,от услубаари
Талки кот объект»: Glyeyrrhiza glabra L. - силлш; шнрннмиянинг АмудлрЗ формаси. Тажрибалар УзР ФА Ботаника институт га Ботаника бошшнл Ташкент шшояш ¡чнбран туманидагн тажриба даласн ('ГГД)да, Сир.и.ре вилояти Ховос туманн Дустлик жамол х ужалит х.удудида жойлаилт.:! Мирзачул тажриба даласн (МТД) да 1992 -1998 шшллрда бажарллгап.
Диссертацияда тажриба мандонларшшнг жошкишаи урпи, рельеф», ср шароити, икднми каби маълумотлар кедтирилган. Силлак, ширинмия ypyniuCi: кучат стшшнриш ва уни экиб кукартнришнннг биологик асоелир^кн яратишда К.З. Закнров, Л.Е. Паузиер (1973), М.М. Бадалов па бошкаларнинг (1989; тавсиялари асос сифатида кабул кили иди. Урут экнлгандан кешш тупрок,нинг туда намлик сигнми М.Камалова (\'J)í> хулосасига кура 80% атрофида сакландн. Фенологнк кузатувлар H.it. Бейдеман (1974), уснмликларнннг ер ости клемлариин урганиш K.K. Красилышков (1983), уруг хосилдорлишни аникдаш O.A. Ашурметов (19Ü2), математик тахдил Б.А. Доспехов (1979) ларшшг услублари асоснда or.nö борилди. К,азнб олнпгаи иддизшшг куруклик коэффициентный аникдашда
К = формуласидан фойдаланилдн.
Усимликлар ер остки кдемидага флавоноидлар йипшдисини анихдага B.C. Тали (1955) усулида ва бошка фитокимёвнй хусусиятлари эса ГФ. X (1968) буиича Л.Ф. Стрельцова бнлан бпрталикда бажарилди. Урут ва нихолларнинг биоэколопж хусусиятларига таянгаи холла кучагларни экиб устиришнинг технологик ва агротехник параметрларм муаллиф томонидан биринчи марта тажрибалардан танлаш нули билам яратилди. Уруг экиб кучат етиипириш ва кучириб. утцазиш усуллари тажрибада ил к бор кулланилди.
Дала тажриба ишлари икки к,исм;-)н: I- урут экиб, кучат етнштиркш ишлари ТТД да 44 варнаитдан иборат 13 та тажриба бажарилди. IÍ-стиштирмлган уруг кучатларии кучириб уткдзши ТТД ва МТД ларида 105 вариантдан иборат 20 та тажрибада амалга оширилди. Дисертациада вариаитлар ва тажрибалар, батафеил баён этилган.
г ' 2-боб. Адабиётлар тахдшш
Мазкур бобда ширинмия усимлигииинг биодогияси, экологияси, фойдали хусусиятларига боглик, шунпнгдек экинга айпантириш ишларига тааллукли ресиубликамиз ва чет элларда чоп этил гаи адабиётлар тахднли баён этнлггш.
Шнринмия усимлигшш ¿книга айланшриш нипарн Госсияпа (Иадежнил, ¡ >72 бошкалар), Туркманнстенлл (Кербобоев, Кашенко, 19'!9: Ксрбобосг,, !'■•.: %ппсп, 1971; Кербобоев на боипсялар, 1986; Маламинов, 1991 оа ■пк.аллр), Озарбайжонда (Мнкаилов, 1962; Микшгюв. Мнрзалиев, 1966), Хозошеюнда (Михайлова, 1966; Худойбергенов, 1979; 1990; Псамбаев ва бошкалар, 1991; Кузьмин, 1996 па бошкалар), Молдавняда (Мучник, 1975) ва бошка мамлакатларда амалга оширнлдн.
УзФА Ботаника пнститутнда 1965 йилдач буен ширинмия успмлнга комплекс холла урганилиб келннчокдл. Асоснй якунлар 4 туплач (1970, j 975. 1979, 1985), хамда бпгга монографпяда (Лшуриетоп, Каршнбоев, 1995) омой к.мл мигач. Бу уснчликни урушдгш, хамда илдизпоя каламчаларидан гтсчб усп'ртчш'нг зурлп усуллари, улириинг иетикболли турларини аниклаш, угро чптнштирши, ¡енетшсаси, анатомиясн, мслиораитлнк хусусиятларн, лмашлаб экиш, хоснлдорлиги, доршюрчик, ем-хашаклнйлнк каби катор -■сусуслятларн ургннилган (Муинова, 1969; Нигматов, 1972; Закиров, Паузнер, 5972; Шямсувалиева, 1973, 1999; Галнмова, 1977; Ксстен, 1978; Бадалов, 1979; Тгшмухячсдов, 1979; Хафизова, 1979; Андоскина, 1979; Анрасидн, 1981; К,аршнГюея. 1985; Стрельцова, 1985; Ашурметов, 1987; Хайдаров, 1989; Ту'тсп, 1991; Камолога, 1995 па бошкалар.
3-бо5. Уругдан кучат етишгиришнинг биозкологнх асосларн ва технологияе»
Силлик шнринмм.ч уруглари унувчанлнгшншг наст даражада экаилшшш айрим тадклкотилар урут муртапшинг етилмаганлиги (Сосновский, 1938), уруг кобипншнг физнкавий ва кимёппй хоссасн па муртак тукнмаларда крахмаганинг йуклиги (Лучинит, 1967) Силан ботик деб х.исоблацди. Хсйинчалик эса бу хусусият урут снермалермаси структурасининг узига хос тузилиши бнлан боглнк эканллш исботланди. Ширинмия уругларининг мурташ тулнк рипожлаиганлнгн бу успмликни уруглари ёрдамида хупаитнришшшг исчпкбодлари i у i рис идя хулосалар чнкаршнга асос буладн (Ашурмеюв, Каршнбоев, 1995). Урутларнипг узок вакт давомвда унувчашшпши саклаб колиши уснмликнипг нокулай тупрок на иклим шаронтига мослашувчанлнгидан далолат беради. Айнаи ана шуидай мослашув гуфайли Glycynhiza турлари ва формапари сакланиб колган (Ашурметов, 1987). Пекин хужалик нуктаи назаридан кдрайднган булсак, бу усимликии урут ёрдамида купантнришда кшшпчнлик тугдирадн.
Шунинг учун куп олимляр урутта x,np хил шилов бернш оркали упинг унувчанлипшл оширишга харакат килишган (Микаилоп, 1962; Нздежипа, 1965; Кербобоев, Гладышев, 1971; Муинова, 1969; Паузнер, Муинова, 1970; Бадатов, 1979; Карпшбаев, 1991; Камолова, 1995; Шамсувалиева, 1999 ва бошкалар).
1-1_.Злилищ:_veyau па чуддатларннннг уруг униб чикиши, хамла
рирожланшпнгз таi.c¡in:; Снллик ширинмня урупшинг унувчанлигига дойр M.vr,лумотллр адабиёгларда кенг ёритилганлиги сабабли бнз мазкур тур
урупшииг бнолшшснга батафеил тухчшишни лозим топмаднк. fjur,;,¡ тажриба учун бевоснта тааллукли айрим холатларнн аниклаб одинна хдракат цилинди. Лаборатория ншропгида бнр oil давомида уругларнннг уиунчашиин ' 62,1*70 га тенг булди. Тажрмбаларца купрок, кучат олиш максадида, экилган урутдан кднчасн вегетация охирида нихол холагда омон колнши GiUjaií ¡чичикилди. Утказилган тажрнбаларда ур)Ши зич экнш услуби кулланнлди. оизгача булгам маьлумотларда бир кдторлаб х«р f'¡ р мегр жоьда 4-5 гун ннхол колдиришни мулжгшлаб урут сепилган (Муинова, 1969; Паузи ;р, Муинона, 1970, Кимолова, 1995 ва бошк,алар). 199.;, 1993, - нилпарннк: йахор ойларида экилган уругларнннг униб чикиб, клхолларнинг (акишан уругга иксбаган) сакланиб ко.тишк, очнк, ерда (кузгача) 6% дан 36% ,'пча (Кузиев, 1999), плёнка ёпилганда эса 35,5%-50,0% булди. "К,тилмпя!.„ урупман кунайтирнш буйпча тавсиялар" (1989 и) дц бу курсагкнч 2% ни ташкил энан. Демак, маьлум микдоргача зич экканда ypyniap тез ва г^уп уннб чик,нб, ш1,\олларпинг сак/шшб колнши лам юкори булади. 1993 и Willi да 2-3 тажрибалар куйнлдн, бунда экплган уругаар устига Ьдархангда сю • ¡ушит, 2-варнантда кум сеииб устидан; 2-тажриба (2-Т) да иолиэтклса плёнкаси ёпплдп, З-тажриба (3-Т) да очи к, колдирилди. Натижада бнр oí: ичида уругларнннг унувчаплигп 2-Т да 3 i ,0-46,0',-' ни, 3-Т да эса 0,0 - 4,0 vi ни ташкил этдн 22-VI да экшпан уругларнннг унувчанлит 45,0-57, булиб, яшоичанлиш 78,4-86,9% та тугри келдн. Бу курсаткичлар 3-Т да 45,032,0%; 31,1-18,8% нн ташкил этди. А)"шнк,са, кум сеииб плёнка enimrad варианта юкори патижалар кузатилдн.
Уруг экишнинг гурлн усуллари бажарнлган тдлрнбалардаги отмщал вариангларда хар мегр узунликка 300 дан 450 тагача уруг сепилгандц экилган уруглардан 32-36% и нихол булиб етишган. Иккинчи - учинчн мураккаб барг вужудга келган вакдда у к, илднз 39 см гача чукурликка ега,лп, Бу вакдга келиб ук, 1шднз 5-13 та ён илдизларга эга булади. Бундай c.-i шщизларшшг узунлиги 1-7 см ни ташкил этадн. Майсалар 38-43 кушшх будганда уснмлнк имматур боскичга киради.
Тажрибалардан хулоса кллнб айтганда, кучат етиштирнш учун устирилган усимликлар ер усткн кисмларининг биометрнк улчамларига кура ривожланиши уруг экиш вакти, схемаларига караб турлича булади. Экилпш схемаларига кура 1 м да 120 туп ьз ундан ортик кучат устирилганда нихоллар жуда нозик булиб, суст ривожланади, 30 туидан устирнлганда э.а куп новдалар хосил кллнб жуда яхши ривожланади, бирок, кучатлар сони кам булади. Шу сабабли, 1 м да 60-90 туидан нихол етиштнрилганда биологик жихатдан тулик талабга жавоб бераднган'кучат хосил булади. Бунда кичик майдондан куп кучат етиштириб, иктисодии жихатдан анча самараларга эрншилади,-
3.2. Турли мудлатларда ва зичликда экилган уругдан епинтирилгая нихолларпинг биологик хусусиятлари. Бахор ва ёз ойларида уругни бирхил агротехник усулда экиб ва парваришлаб устирилган усимлнкларнннг биометрик курсаткичлари уруг экилган вактига караб турлича булди. Март, апрел, май ойларида экилган уен'лчшгпаршшг4 уснш ва
ривожлашилнда кейинги ойларда экилганларига нисбатан фарк. купрок; хултгилади. Нюн ойила экнлган уруглардан уииб чик.кан усимликларнинг усиб, ривожланиши бироз оркнда булса хам, вегетация охирида кучнриб угжаэнш талабига жавоб бераднган кучатлар хосил була.Ти. Бу ойдан кейинш зхнлган уруглардан уннб чиккан усимликларнинг усиб рнвожланипш бугунлай оркада колиб, кучнриб утказиш талабига жавоб бермайди. Тажрибаларда кучатлар кашыланшб боргани сари илдиз диаметр» кичрайнб борнши «а аксинча еипрак экилгаи майдонларда илдиз улчами ортиб борнши кузатплдл. Шуншндек, бу бобда уруг экиш услубларн, сарфлаиадиган урут, ундан олииаднган кучат микдори тахдил килиииб, усиб рипожланиш жараёнлари урганилга.ч. Хусусаи, бнр гектар майдонга 210 кг уруг экиб, лихолмарни имматур дляринннг дастлабки боскпчида кучириб утказилса 122 гектар, Giipitn'iH вегетзтция охири, ёки келгуси бахорда кучнриб угхдзшп.шда эса 109 гектар маГшошш таъминлайдиган кучат олиш мумкин. Бчринчн *олда 7088 минг, иккинчн холла эса 5458 минг туп кучат етишгирга булади.
.Хар хил зичлнкда устирилган нихоллар ук илдизннинг ривожланиши, учуг па:та ва поя асосидан куртакларнинг унпшн. хамда каудексда :пгшлн.ятар хосил (:ул:гли биологик томондаи тахднл килiтли. Патижала, счн'лпчфмлган кучатлар илдиз систсмасинииг рпвожланншн уруг экиш схемаларига ва устириш муддатларига кура 1 м да 60-90 туп атрофнда нихол }С1нрнш оптимал зканлиги нсботланди.
4-боб. Усимлик усит ва ривожланшшшикг уругкучаг улчамлари, >;амда уткачшл муддатларнга богликлши
Ширинмияни пегетатип усулда куиайгириш учун 4-6 йиллик усимликларнинг илднзг.оялари ва илдиз бугсичан фойдаланилади. Диаметри 1.0-1,5 см дай ортик, илдизпояларнн 13-15; 15-20; 20-25 см узуилнкда лееипган капамчаларидан хар бир гектар учуй 50-55 минг дона ёки 2,5-3,0 тонна тайёрланщш. Кдчамчалар ерга 10-15 см кумли жойда 20-25 см чукурликка горизонтал холда кумиб экилали (Михайлова, 1966; Закиров, Ilayincp.1973; Хуяанбергеиов, 1979; Ксрбобосв еа бошкалар, 1986; Бадалов, Лшурметов, 1995 ва бошкдлар).
4.1. Уругкучат утказиш муддатлари. Уругдан етиштирилган кучатларнннг 6,0-6,8 чин (1-2 мураккаб) барг чикарганларшш кучириб уткашлганида 72,5-82.5% гача кайта кукариб, шундан йил охиригача 72,697.0% яшаб колган. 8,2 та чип (3-4 мураккаб) барг чикарган даирида кучириб утказилганларнинг 80% кайта кукариб, шундан 96,8% яшаб здонаи; 10.2 та чин (5-6 мураккаб) барг чикарган даврида кучириб учказп нлн кучагларшшг 90% кукариб, шундан 94,5% сакланиб колган, бу ~кил1ан кучатга нисбагаи 85% ни ташкнл чтадн.
27-V да эки пап уругдан чиккан нихоллар биринчи вегетация даврннинг турчи чуцгаттари i.i 'Ччириб утказнлгацча, уларнинг кузгача кукарган холла «•мои t опиши tH.un. 1-жадвалда курсатнлгапидек кумнинг иссик
(С4 скжфида ) экашаи кучашардли ь.упрок, хукирг.С; ршхшкогаши••■>., шцолларшшг мураккаб барг чик,грнш (45 кудошс) даирида тик -д.-, утказилгаиларлда (6-\Ш) кузашлди, бу ддврда горизонтал сткшиб кумилган них,оллар кукариб чикмали. 28-чюл ва 27-августда экилгаи иихдпларшшг кдйта кукариб яшаб к,олнши,' хамда иккинчи йилда канта кукариши щт наст. Горязонтаи ёткизнб кумиб экилгаг; кучатлар 28-июлда экилганларидап иккинчи йилда умуман канта кукармади, 27-августдашлардан эса бор йупг 10% усимлик колди. 14-сешябр ва унда кеншли кунларда экилгал хучатларшшг усиб ривожланншнни иккшни йилдаш холатида аник ^урггш мукин, бунда кучириб утказилган вак.ти клш ойларнга якинлашнб боргьнн сари юкори натижа бериши аникланди.
1-жад-ал
Турли муддатларда утказилган кучатларшшг кукарншн __ва яшаб котищи, % хисобцца
Вариант- I - и ил II- йил
Экилгаи лар Кукар- Яшаб кол гаки Кукар- Экилгашна
вакти гани экил-га кукар-га ганп нисбатаи
нисбатаи »шсбатан яшаб колгакн
6.УН 1 90 85 94.4 100 85
4 100 80 80.0 100 80
28.УН 1 80 60 75.0 92.6 55
-2 90 80 88.8 93.7 75
3 10 5 50.0 - -
4 40 40 100.0 25.0 Ш
27 .VII 1 85 80 94.1 56.2 45
2 90 85 94.4 94.1 90
3 20 20 100.0 50.0 10
4 60 60 100.0 33.3 20
14. IX 1 40 40 100.0 90.0 90
2 40 40 100.0 95.0 95
3 - - - 35.0 35
4 30 30 100.0 50.0 50
25. IX 1 15 15 100.0 100.0 100
2 20 20 100.0 100.0 100
3 '- - - 75.0 75
4 Эски барга тушиб кетган 85.0 85
25.Х 1 - - - 100.0 100
2 . . - - - 100.0 100
3 - - - 75.0 • 75
... Г , ------- • ' 4 - - - 90.0 90
Эслатма: усимликларнинг иккинчи йилда к,айта кукариши 14-1Х га ча экилганларида биринчи йил кузда борига нисбатаи,. 14-1Х да ва уидан кейик экнлганларини эса экилгаи кучатлар сонига нисбатаи олинди.
Чин барг чиказиш даврида кучириб утказилган усимликлар иккинчи йили 35,3% онтогенезининг гснератив даврига утгашшги кузатилиб, 22,2% да
фсрпшш (хаётчан) уруглар хосил булди. Нлднзпояларкдан хам ноялар усиб -г:хиб, каудексдан чикк.ш поялар билак бир хилда рнпожландм. Умума» зг:холларни имматур этаншшпг бокпанишнда (10-нк>дгача) ноясини :^смасдан, сентябр па ундан кепки эса ноясинн 10-15 см узунлнкда ксспб тик хслатда утказилса яхши матмжа бсрадн.
4.2. Уругкучат улчамтппишягг усимлпк ven m na рпвожианшкпга таъспри. Полиэтилен илёнкасн остида стшмтприлган (ypyni 23-Ш да зкилгандан 28-VI да кучат кнлингаи) 2 онлик уругкучатлар ук нллизинп 20 см поя узунлигини 5,10,15,20,25 см кеснб, хпнда бутун холла (6 влрнаптда) экнлди. Бунда нслсн 15 см узунликда кнркнб экилганларида юкори натижа кузатилди: 90% усимликлар кайга кукар;5 яшаб колди, нояси бпрничи пилла 41 см усиб, 25 тадан блгг кос ил килган.
Тад!,пхотч»иар илдизпоя каламчаларинн танёрлашга кагта зътибор бсрншган. Улар каламча узунлипши 13-15 см (Муннова, 1969), 20-25 см (Хербобоев, Гладышев, 1971), 15-20 см (Исамбаев ва бошкалар,1991), 10-15 с*.; (Бадалов, ва бошкалар, 1996) каби улчамларда тайёрлашни тавсия »;илнч;ган. Бизин тажрнбаларимиз улардан фарк килган холла 2 ойлик уругкучэтлардан 29-V1 купи олиб поя узунлиги 20 см, ук илдизнни 5 ,10, 15, 20, 25, 30 см узунлнкда кесиб экилгаида, -окори натижани ук илдизн 20 см узунликда кеснб экнлган вариантда кузатилди, усимлнклар 85% кайта кукариб, 26 тадан бзрг хосил килдн.
Зкиладиган кучат илдиз бугзи йугонлнкларнга асосланган 11-13 тажрибаларнинг курсатниича, sur кам кукар'ган кучаглар илдиз бугзи .■нлмстрн 1,5-Змм булпнма И- тажрибада 30% кукариб, барчасн яшаб колган. 12- ва 13- тажрнбаларда 50% дан кайта кукариб, мое холда 90 па 80% яшаб колганлиги кузотилдн.
Илдиз бугзи днаметри 3 мм дан йугон булган кучатлар хар нккн фгелда хам кукаришн 90% дан куп булиб, кукарган уснмликларшшг Зарчасн яшаб колдн вз хар бир туиида уртача 1,1 тадан ноя хосил килди.
„ 5-боб. Снллих, ширнимиянинг урупщан, уругаучатвдан ва ку п йнллнк ндцизпояси каламчаларидан устнришнинг морфобиолоппс
асослари
5у бобда уруищан, уругкучатидан ва кун йиллик илдизпоя каламчаларндан устиришшшг морфолошк курсаткичларинн бир вактнинг узнда, бир хил шароптда утказилган амалий тажрибалар асоснда кнёснн гахлили келтирилган.
Экилган ку;" йиллик илдизпоя каламчаларшшнг кукарнши Козогистониинг Или дарёси буйларида 70-80% (Михайлова, 1966), Туркманистои шароитнда 35-60% (Кербобоев. Гладишев, 1971), Тошкент шароитида 55-60% (Паузнер, Муинова, 1970) ва Мирзачул шароитнда 80-85% ни (Бадалов ва бгч^калар, !996) ташкил килган.
'Пнпкснг маршшш бахорда кучирнб утказилган бир йиллик урушучатт -ри -0 сучкадан сунг, кун йилшк илдизпоя каламчаларндпн
млшап вариатда 29 чи кунлари кукарди. Иккннчн ой охирида пояларшл-г (.-.¡ландлиш уругкучат идаи усганларнди 65 см, куп йиллик нлдизпв.ч (.лламчаларидан зса 14,5 см га етди ва уруг кучатларшшг канта кукариша ¿¡сада яшовчанлнгп 100% пи ташкин этдн. Хар бир тупдан уртача 1,5 такч ноя хоснл булди ва 20%' кучатнипг нлдизпояларидли ноялар усди. Экнлг:,.; ;.уп йшишк илдишоя каламчаларидан -'95% кул.арио, шулардан 81?,5Х кузгача яшаб колган. Бу курсаткнч экилган каламчаларга нисбаган и ташкнл этади.
Урушучатдан . устирнлган усимлик уруедаи, хамда илдпзио/ л. устирилганига ннсбатан ср устки кисмларншшг усиб рнвожланмшида б.»^чг морфобиолошк курсаткичлар буйнча юк.ори. Уругку чатдаи ус'П!рилга1: ^ йиллик усимликларнинг хар бир тушшспг каудексидан ургача 4,7 талан |.с;г хоспл булди. Нптнжада эгатшшг хар бир метр узуиликдаш майдшшдал тадан поя усиб чнкнб, иоялар баландлиш уртача 302 см, асосннмнг диаметр.* ! 2,7мм булди.
Айтиш жоизки, пояларнииг баланшшги 3 метрга етиши бу усимлшх:; нлк бор кузатилди. Силлик шпринмпч фитомелиоранг усимлик экашшш хамда нояларидаи курилиш материаллари сифатида, когоз ишлаб чикарншдг, чорва моллари учун ем-хашак уричда фойдаланса яхши самара бершшлш эътиборга олэдигаи булсак, усимлик нояларининг бу кадар зич ва баланд Хамда нугон булиб уснши яхши иктисодий фойда беришидан далолатдир.
Силлик ширинмия усимлиппшиг гуллашн ва мевалаши, уруг махсулдорлик бпологияси чукур ва жиддий ургапилган (Галнмова, 1977; Лшурметов, 1982, 1987; Каршибоев 1983; Ашурмегов, К,аршибаев, 193 ч. 1995, ва бошкалар). Уругдан устирнлган ширинмия усимлнклари 3 - йнлдаи бошлаб генератив ривожлашин фазасига утса, илдизпоялардап устирилгаидд эса 1 -. йилдан бошлаб гуллайди ва мевалаидн, 2 - йнлдан эса ялии гуялаш ва мевалаш кузатилади. Тажрибамиз натижаларига кура, уругдан стилган майсаларни чин барг чикаргаи даврда (6-У11да) кучириб утказилган кучатлари иккинчи йилда 35,3% генератив даврга утди. Гуллаш фазаси, чангланиш ва уруг боглаш муваффакиятли утиб, 22,2% усимлик мева хосил кдлди.
Бир вегетация даврини угказгандан кейннш бахорда кучириб экилгаи уругкучатлар генератив даврига утмачи. Уругкучатларидан устиРилган усимликларнинг уч йиллиги 38%, турт ииллиги эса 71,7% мева хосил килди (2-жадвал). 2- жадвалда (1 ва 4- вариантлар) уругкучат, (2- вариант) уругдан, хамда (3- вариант) илдизпоя каламчаларидан етиштирилган, (1,2,3-вариантлар) 4 йиллик ва (4- вариант) 3 йиллик усимликларнинг генератив ривожланиши келтирилган. Уругкучатларидан устирилаётган турт йиллик усимликлар генератив орпшларшшнг сони ва ривожланиш куреаткичлари буйича уругдан етиштирилган 4 йиллик усимликларга нисбатан анча кжори. Аммо илдизпоя каламчаларидан устирилаётган 4 йиллик усимликларга нисбатан бироз оркада колгашшги кузатилди. Бунга сабаб, мавжуд усимлик пояларининг куп ва зичлигида булса ксрак.
2-жадвал
:: и 1 метрдап! поялар Ген-в Шин- Генератив поядаги
' :!Т- '•му- ген-в поялар поядаги гнддагн шиши ллао мевалао
лгр мий СОНИ % шнншл мевапар
сони сони сони сони % сони %
Ка гаексдан усиб чиккан
1 23,7 17,0 71,73 11,3 18,3 10,0 88.5 16,3 89,1
4 23,7 9,0 37.97 9,7 20,3 7,7 79,4 16.0 78,8
2 19,7 11,0 55,8-1 10,3 13,7 9,6 93,2 10,7 78,1
з 17,3 13,0 75,14 13,0 19,0 12.3 94,6 18,0 94,7
11лдиз пояларидан усиб чиккан
1 3,0 3,0 37,5 7,7 7,6 6,6 85,7 7,0 92,1
4 13,7 3,3 24,1 7,6 12.0 5,7 75,0 10,0 83,3
^ ?,? 1.3 39,4 5,3 5,7 3,3 62,3 5,3 93,0
3 5.0 3,0 60,0 11,3 10.3 8,7 77,0 8,3 80,5
б-боб. Сиплик, шнринмия урупсучатларншшг Мирзачул шаронтнда усишп ва рнвожланиши
Бнр йиллик, илдиз бугзи булган у К иллпзлар бахорда экилгани 50% яшаб коладн, кузда чки.панларннннг эса барчаш нобуд булади. Икки йилликларинн хучнрнб узказганда 20%, 5-10 йилликда эса энг куп (100% гача) яшаб колаш. (Кербобоев, Гладышев, 1971). Мирзачул шароитида ялдизпоя каламчаларидан утказнлгаида ширпичпишшг мах.аллий формалари 54,5-72,6% кукариб. 89,8-98,9% яшаб кол гаи. Амударё формаларида бу курсаткич 43,5-56,0% ва 86,5-94% (Нигматов, 3972). Экнлган илдизпоялар 60-70% кутариб, шуилан 35-90% яшаб коладн (Бадалов, Саипова, 1977). Шур тлироктшг 0-30 см катламида курук коллнк 3% булиб, хлор аниони 0/;% булга!! ерда 50,6% каламча кукарган (Тухтлев, Халилов, 1995).
бЛ.Уругкучатп '.а куп йиллик нлдизпоя кяламчаларинш.г \;сити ва шяожланнш». Мирзачул шароитидаги куйнлган тажрнбада, экнлган ■сучотлардан 23 куп (12-\Ч) да каудексдан янт поя усиб чика бошладн. Бу ;.олат куп йиллик. иллизноя каламчаларида эса 23 кун утгапда руй берди. Хучмлардан экнлган пдриантларнинг барчасида кукарган туплар кузгача негетацнясинн дапом эггирди. Экилган куп йиллик плдизпоя каламчаларининг !'■()% дан поялар усдн ва кукарганларининг 87,5% кузгача сакланиб колди. иу экнлган каламчаларга нисбагап 70% ни ташкил этадн. Уруг :;учатлардан яиги пояляриннг кукариб чнкпши ва кузгача омой кол ниш глдишоя каламчаларидан кукариб чикканпга ннсбатан юкорн, бирок поя.п.шнинг усиб рииежланниш жихатндаи биринчн йилда суст булди. Бунга оабаб угугхучат.пр Тошкент - буз тултроч шароиниа етиштирилганлиш Г'улиб. тур туироч1::; окрд.чшга мослянниш кийин кечганлнгн булса керак. '■•»ммпч 1ШЛЛ-: ' чзтдлм -ч.и.нмч рарилпг т.'ттгин кукариб. кузда мавжуд '■! шп.'..!'!'", ;г !.ч 1!. ;.лп(л >■ >1-арий '"'¡..-I. Яыш. ^ :: ,'!пита писбазан
75-90%, уруасучхг яшаб колдн. Куп ншшнк илдизпоя качамчаларнлСи экилгаида эеа куздагнларнинг 92,8% каита кукарди, бу зкнлпршга ннсба.и.; 65% ни ташкил к.нладн. Уругкучатдан устнрилган усимлнкларда нлдизпоядан устирилганига нисбатан х,ар бир 1)пд:; уртача 1,1 поялар хосил булди. Плднзпоилардан поялар усиб чикиши кучатларда кунрок, умуман уругкучатллрдаи устнрилган уснмликшшг бпоморфологик курсаткичлари нлдизпоядан устнрнлганларид.ш юк,орн булди.
6.2. Очик жойдд колдирпб экппган урупсучатларипаиг усимлнк усичш из ривожланишпк; татснри. Экпладшан уругкучатларни ук, илдиз acocil цнаметнри буйича (1-3;3-5;5-7;7-9;9-11мм на 11мм дан йпрнклари) 6 вариаптга ажратилдн. Яна бир вариант кун йиллнк нлдизиоя кдламчаларидан одно, сулиб колиш ёкн кайта кукариш ва яшаб колит хусусиятларинн фоизлар хнсобида аниклаш максадида уругкучат г,д илдизпоиларии 2;4;8;12 соаг очик хавода колднрнб зкилди. Уругкучат г.а нлдизпоялар 24-кунн капта кукара бошлзди ва бир оада уртача 62,5-76,7% кукариб 1,0-1,6 тагача поялар хосил килдн. Лил охиригача 66,7-83,3% кукариб, 78,8-99,0% п яшаб коладн. Бу экнлган кучатга нисбатан 52,5-82,5% ни ташкил килади. Кун йнллик илдизпоя казамчаларн эса 28-кундан кенин кукаради ва йил охиригача 50-65% каламчадан поялар усиб чикди. Шулардап 70,0-84,6% и кузгача яшаб колдн.
Экилллиган уснмлнклар канчалик нозик булса, очик хавода колишга шунчалик кам бардош бсрадп. Кучатларнннг кайта кукариши ва ящовчанлн.с даражасн илдизпояларга нисбатан анчагина гок,ори.
6.3. Экологик шароит ва зкиш услубларичиш силлик шириимп кучатларининг усищ ва рняожлашштга тагсирн. Бир шиши: уругкучатларни Мирзачул шаронтида экиш чукурлипши аниклаш максадида бир хил улчамга эга булган кучатларни олиб 5 вариаитда, яъи1,-кучатлар илдиз бугзинн тупрок юзасидаи 3 см кщхркда очик колдир,.;!'; тупрок, юзаси баробар; тупрок юзасндан 3;6;10 см ч<.тур кумиб ва яна вариаитда куп йиллик илдизпоя каламчаларидан 10 см чукур Ky;.:s;5 эошгапда уругкучатларнинг кукариши юкорн (71,4-95,2%) булди. Бунда урупсучатларнннг илдиз б у пи канчалик чукур кумалса, шуичалнк кунро:; канта кукариб чикди. Кучатлар сугорилмаган холда хам 95,2% гача кукарган, аммо 50% кузгача кури б колчан. Яшаб колган усимликлар экнлган кучатга нисбатан 47,6% ни ташкил этади.
Илдизпоя каламчачаридан 53,3% кукариб, шундан 12,5% ски экилганига нисбатан 6,6% омон колган. Бу маълумотлар сувсизликда хам кукара олиш ва яшаб колиш хусусиятига эга эканлигидан далолат бсриб, яшовчанлиги илдизпоя каламчаларига нисбатан кучатларда юкори булишшш курратади. -Чунки илдизпоя каламчалари гориюнтал ётгаи булса, тик холатда экилган кучатлар ундан 10-15, хатто 20 см янада чукурликкача етади ва тупрокнинг чукур катламидаги намликдан бахраманд була олади, хамда илдиздаш бор булган майда ён иддизлар хам тезда фаолият курсатади.
Илдизпоя каламчаларини узунлиги сув берилган шароитда 10-15 см булиши оптимал хисобланадп (Бадалов,1979). Уругкучат ук илднзини (илдиз
újHh;::.:í ^иссйлг.гзнл-') 30;?5;2С;10;5 см узунликд:; ксс:>'1 эпп-1¡ кг.н'.'л'.ад s. ypyiv.-iav-.ap 13,3% дан 86,7% гача кукарди. Бирок, ьегетаи'л.-. дльрнда суп тан:;нслигн туфапли купчшшк кукарган усимликлар иоиуд •з?ляв. Экплгйн кучатларга ипсбэтьн 10% дан 43,3% гача у;импч: гетгншглшн дйвом зггирди. Кукаришн, яшовчанлиш ва усиб pu оч:.ча:шш г./рслгкичлари нлдпзи узучi киркилгаи урупсучатларда нисОлта:' юкори >\,*лда. У(; ипдн? ! 5 см узуглнтал киркилгаи уругкучатллр бугуллай курнб г -гдн. Мнрзачучнинг сув таш-'мглнгн шаронтида уруи:учат плцпзларнпинг узушшпшн 20-25 et; да кесцб экнш юк,ори натижа берди. Уругкучатдам :; 4l:í:í¡. усимлкклар нлднзпояда.1 экилга1иарига ннсбатан кукаришн, я.ас..-:ашшп! ва f : рйпожлаш$:иш;аги бисэкологнк курсаткичлара буйич;; i :;орл. Ипянзпсл кдламчаларидап экмлган, силлик. ширинмпч бпрничн [':чл.\:'н бошлабох., генератив лазрпга утиши бплан тавсяфланди аа уру ; .с1ь:дорлигн юкори булганлнгч кузач илдн. Бу хол, балки урупсупатлараан у"-тприлган усичлик нояларишшг нлдидтоя каламчаларндан устнрилган у.лшлик ноялариг?. ннсбатан калин усганлппщанднр.
7-боб. Снллш; чшг»шшияшшг плдаз хоенлдерлнш ва бнолопп: фаол
моддалари
Зыш маГп.чг?лпр1'да учггир'.игац силлп; шарикмияшшг ер остп хосплдорлиш ы ундагц тупланган фейдалк моддаларнинг таркнби усинлпх ¿лип, кнемлари ва устирклпж шароитига караб турлича. Масалак, Малдазия шароитща уч йнллик зкнн майдоиида гехтаридан - 31,8 т, 4 йнллигиаан - 43,9 т (хул холида) илдиз хосили олиниб, бундага глнциррнзии модааси -нос лодка Н,1% ва 11,2% ни ташкил этган (Мучнп::, 1975). Бу маъг.умотлзр Амударё узанн у рта кисьнщаш кумли сохада юкоридагига мое 23,9 т; 30,4 т (курук.) ва глицирризин 20,9% (Кельджаег. 1983). Козошстон шароитида 7,7 т; 12 т (курук) ва глицирризин 11,9%; »3,7% (Саурамбасс, Кузмин, 1986; Исамбаев ва бошкалар, 1991). Тошкент чароитида, 6,0 т; 10,0 т (курук,) ва глицирризин - 7,5%; 8,5% (Муинова, i 169). Мфзачул шароитида, турт йиллиги силлик, ширинмиядан 8-12т (курук,) ьлдиз ва 8-10% глицирризин кислотаси (Бадалоз, 1979) ва 26,9 тонна (Тудтаев, 1991) иахсулот олинган.
Тажрибаларимиз якунларига кура Тошкент шароитида счллик, шириимияларни 50 см чукурликкача булган катламдан ковлаб оликиб, илдиз \осилдорлипши катламлар буйича тахлил килинганда жамн хосчл .(хул хслида) бпр тупдан уртача, уругкучатларидан устирилган уч йиллик 5'симликда 922 грамм булиб, шундан 0-30 см ораликдаш (хайдов) катламдзн олинган хосил 91,0%. Умумий хос1шнинг 54,7% илдизлар ва 45,3% ни эса илдизпоялар ташкил килди. Турт йиллищда, 998 граммлиги ва шундан 79,6% ни диаметри 1 см дал йугон булган илдиз ва илдизпоялар ташкил этганлиги аникланди. Куп йиллик илдизпоя каламчаларидан устирилган турт йиллишда -983 граммдан, шунинг 76% ни диаметри 1 см дан йугон булган илдиз ва илдизпоялар ташкил этди. Урутоан экиб етиштирилганда эса, жами
lb
j
971 ¡pa,мм хосиляан 75,5% диаметри 1 см дан iiyrou ;.Н'лган ¡тднз плдизноялардан ибораг булдн. Олннган умумий биолошк ^оашнинп г; «кучатлардан устирилганда 56,3%; шсшзпозщап устирилганда 54,6%; уругдан устирилганда 56,0% шщизпоя ташкил этганяиш аникланди (3-жадвап).
МТД да 4 йил устирилган усимликлардан олннггн хосил (хул холда) I туб уругкучагларида 1044,8 граммдан булдн. Бу хосилнинг 982.6 г ёхп 94,0% ни 0-30 см лн (хайдов) катламдан олннан. Жами Оиологик массанинг 907,0 г ёки 86,8% ни Давлат андозалари талабларша жавоб берадиган нлднзлар ташкил этди. Кун йиллик илдизноя кдпамчаларидан етнштирилганда уртача бир туидан олинган биолошк масса 954 грамм булиб, бунипг 823 грамми йки 86,3% ернинг хайдов кат лам и дан олиндн. Давлат андозалари талабларига эса жамн биолошк массанинг 82,1% жавоб беради.
Уруткучатлардан кучириб уткдзиш жараёнида ншшзларнинг кесипган учлари усишдан тухташи, окибатда илдизларнинг юкори кисмида сн илдизлар, каудексда эса идцнзпоялар купрок хосил булиши кузатилди. Натижада туирокнинг юза ёки хайдов катламида купрок илдиз ва илдизпоялар хосил булиши сабабли бу усулда, боглка усуллар билан экилганларга нисбатан юкорй катламда хосил кун булди. Илдизноя каламчалартщан экилганда биттадан, баьзан иккитацан титдиз чиказади ва у ук иддиз кабн усимликни озука моддалари билан таъминлаш вазифасини бажаради.
ТТД да ковлаб олинган хар бир метр жойда уругкучатлар ва уругдан етиштирил ганда 5 туп, илдизпоядан етнштирилганда эса 4,25 тупдан (дастлабки экилган) усимляк мавжуд булган. Давлат андоза талабларига жавоб берадиган хосил уругкучатдан устирилганда 31,1 т, бунинг 26,6 т ёки 85,4% 0-30 см гача катламда жойлашгандигн аникланди. Худди шунингдек, Илднзпоя каламчаларидан етнштирилганда 24,9 т, бунинг 20,2 т ёки 81,3% 0-30 см ораликдан олннган. Уругдан устирилганда 28,3 т, бунинг 23,5 т сн ёкн 82,9% 0-30 см оралигда хосил булдн. Бу маълумотлар МТД даги тажрибаларда хам такрорланди. Олннган жамн биологик массага нисбатан уругкучатдан стиштирилган усимлнклардд, хайдов катламщан олинган хосил 94,5%; Давлат андоза талабларига жавоб берацнганлари эса 89,7% ни ташкил этди. Бу курсатхичлар кун йиллик илдизноя каламчаларидан етнштирилганда 85,9% ва 85,0% булганлнш аннкландн.
Хулоса килиб айтганда, уругку'аглардан устирилган силлнк ширинмия усимлнкларининг махсулдорлиш илдпзпоядан ва уругдан етиштирилган усимлик махсулдорликларилан юкори булиши билан бнрга ернинг юза (юкори) катламида купрок, тупланади.
Ер сетки кисмида биологик фаол модлалар туилантии Снллик ширинмия усимлнги илдт систсмасинпнг барча кисмларида глинирризин кислогасн ва бошка фойдали модцалар булиб, улардан экстракт ишлаб чикаришда муваффакиятлн фойдаланса булади (Муравьев, 1966), Бр осткн кисмида фойдали модлалар, жумладан пнщиррнзин кнслотасн тупланнши унниг усган жойп. тупрок тлркнбн га . -иш л. кгчмаб олннадшхи тупрок кап.мчн, ср остки ы!.'м';<:рп с.1 't'üíí 'Чюнлллги \.i\;;¡.i
3- ТЛ'Ш:';! !
xivï усулдл уепгрилган 4 шшлгж снллик, ширит-лкт.гнп г. " « ___________xcciüt-apimru (х,уч уолл.:; ______________
Tvií-")o:;l ХСамн н;ссз Жум- И;!др'.и,г
см. i грами i 9' i см<п scavn ) 1 см<п 1 Ь"л»г, '.•с:;1 ' i i о <i ; îcî.s>
Уругкучаг;::п:
Ü-lÜ 725.0 :';05.7 .•63,0 9 б:.\3 ,, • - :.li ■ .и
+58,0 f-13.0 i-17,9 !
2¡--30 127,0 12.-i 71,7 127,3 71,7 55,7 - - ! -
+ 10,2 +5.7 + 12,2
30- ÍO Г,0 С 1,7 ~(!,0 6 i,7 IV -
+8,9 +4,3 чб,-. !
40-50 66,0 б, Л 56,0 65,7 56,0 9,7 - - i -
±э,3 +3,9 +4,6
г» - Í > í : 998,0 ! 00 795.0 ■136,0 28-',0 152,1 'У'Л. 5i Í 5!
179,8 +55,7 -: 18,5 -Ml-л
У1- ¡00 79,6 43.7 - - - -
455 379 и.: 240
Ксламча ( :; .п йнлли:: плд^эшк )цап;
о-:о 671,0 6V> 565,0 134,L 77,0 57,3 536,7 483 4<-\7
±53,7 f45,2 114,8 +42 Л
20-30 127,7 13,0 65,7„ ¡27,7 65,7 62,0
+ 10,2 +4,6 + 13,0
30-40 il 8,0 12.0 79.0 Ti 8,2 79,0 39,2
+9,4 +5,5 +10,5
40-50 65,9 6,7 37,7 16,0 37,7 28,3
+4,6 +2,6 +4,6
Жами: 983,0 100 747,2 446,3 259,2 ' 187,1 536,7 488 48,7
+78,6 +52,3 +9,1 +42,9
% . loo 76,0 45,4 54,6
курук. 445 351 124 227
Уругдап:
0-20 677,0 69,7 566 133,0 77 56 544,0 489 55,0
+54,2 +45,3 +16,0 +43,5
20-30 728,0 13,2 ~79 Î28.0 79 49
+ 10,2 +5,5 +14,1
30-40 "97,0 . 10 0 "50 97,0 50 47
+6,8 +3,5 +7,7
40-50 69,0 7,1 38 6Э,0 38 31
+4,8 +2,7 . +4,8
Жами: 971 100 733 ■ 427,0 244 183 544,0 489 . 55,0
+68,0 +51,3 +47,0 +43,5
% "loo "75,5 44,0 56,0
курук 400 340' 115 225
уснмлнк ёши ва фенологик фазалгрига бага;;}; (Крейср, 1937; Муравьев, 1966; Кербобосв ва бошк,алар,19б9; Лерман,1970; Дурдыев,1971; Худанбергенов,1979; 1990; Андоскина, Пзузиер,1977; Саурамбаеь. Кузьмин,1986; Назаров, 1991; Граикнна, Нгдсжшт, 1991; Шамсувалиеса, 1999 ва бошкалар).
Тошкент шароитида уругдан устирклгси снллнк ншринмия илдизла/ида 3- йилда 7,52%; 4- йшща 8,50%; Мирзачул шароитида эса илдизлоядан устирилганда 3- ¡"шли 8,75 - 9,19%; 4- ¿шли 10,04 - 10.83% глицирризнн кислота борлиги аникланган (Муинова, 1969; Яерман, 1970; Нишатов,1972; Бадалов, 1979).
Снллнк ширннмия усимлигнни, кугш.тирншлинг бошка усуллари каби, уруткуч;.гларвдан устирилганда хам илдизга нисбатаи нддизпояда, Тошкент шаронтига нисбатан Мирзачул шароитида глнцирризин кислотаси куп тупланиши кузатилди, Тошкент шароитгща 2- ннл вегетация даври охирида олинган намуналарнинг илдизларвда 9,16% булса, илднзпояларида эса 10,95%; 4- вегетация даврида казиб олинган намуналардан ТТД даги шшнзларда 9,02%, МТД дан олинган нлдизлардан эса 11,51%. глицирризнн кислота бор эканлиги аникданди.
Глнцирризин кислота тупланиши стиштирнш усуллари га караб хам турлича эканлиги кузатилди. Жумладан, Тошкент шароитида 5- Гни! вегетация давридагп кдзиб олшнан намуналардан уруткучатларп оркали етиштнр1шганларда 9,87-11,28%, куп йиллик илдизпсялардаз! -12,01-12, 87%, уруг оркали егиштирилганда эса 8,21- 8,77% шщирризнн кислота ташкш1 этдн.
Уругкучагларидан устирилган уч йиллик усимлнклар илдизларининг сифати буйича хам силлик ширинмия хомашёсига куйилган Давлат андозалари ( (ГОСТ) ва Гф-Х экстрактов модда 25% дан ортик, глицирризнн кислотаси 6% дан ортик, минерал моддалар 8% гача ва бошка моддалар буйича) талабларига тулик, жавоб беради.
Тошкент шароитвда уругкучатларидан устирилган 5 йиллик усимлнклар ер остки кисмида 41,82-44,84% экстрактов моддалар ва' 2,39-2,45% флавопоидлар йнгиндиси булса, илдизпоядан устирилганда оса мое рашицда 41,20- 45,20%; 2,41%, уругдан етишгирилганда 41,82-42, 88% экстриктив моддалар ва 2,38-2,47% флавоноидлар булганлиги аникданди. Мирзачул шароитвда устирилган 4 йиллик усимлнклар ер остки кисмида, уругкучатларинннг 40,90 - 43,42% экстрактов модда, 2,85-2,89% флавонидлар йнпшдиси, илдизпоядан етиштирилганининг 38,96-41,04% экстрактов модда, 2,84- 3,60% флавоноидлар йипищиси борлиги аниклавди.
Шундай кдшиб, силлик ширинмия уругкучатларидан устирилганда ер остки кисмларида глицирризнн кислота тугшанишп буйича, куп йиллик илдизпоя каламчаларидан устирилган усимликлардан паст, уругдан устирилганидан зсэ юк,ори натижа беради. Шу б ила к бирга ер осткч кисмларининг умумий хосилдорлиш (массаси) ва Давлат андоза (стандарт) талабларига жавоб. берадиган хосили, хамла ернииг юкорн катламидан
куа'Н):; олинпши жихдтлзрилац нккули ycyn/f х;- ; ¿-«/к í «U!i: mi курина л.
X с т и м а
Бунда ¡ошгп.тан тажриба ишларишшг умумлаштмрилган ,".;./;шлри хсяткрячган í '"í}3 ~ ÍQ7< беглгр).
X у л о с а
1. Силлш; i: ир:<:шля уругларшш морфсЛотк белт ва бкозкологт; хусусаячларини х.нсобга отаи холда, калин эккавда, снйрак зкнлгаш.га üHC'JnTSH унузчанлнп« ¡окори са уннб, уругдан кукариб чиктётган майсаларнинг тупроьдан кутаршпгши енгил булади.
2. Нихолларни имматур боскичпшшг бошланпш давркдан, ягин уч скрродн мураккьа 6¿pniap шакллаигандан бошлг.б кучнрнб уткдзиш мумкнн. : учлтяар 10-июг;гач:', укказилса 80-85%, кеч куз ва эрга бахорда кучнрнб угказитсЁ 100% ¡ача кукаради.
2, Тошкент (ôyj тупрок.) шьроитнда етнштарнлган ва оитогсивзпшшг "::u.v.yp босвдча». улан сшыйх, шпрннм;;;; уруткучлтларини Мнрзачул;,-:ч: п'ур ¡за кургокчил шзроитларида усткрнш учун кучнрнб утхдзиш му\п'.г.н. Уруг;:учатларни етнштнришда оз ердсн кун мнадорда кучат олнш ил кучатларии режа асеснда, вак,тга кдраб, т:лаб даражасида етигатирцш инкоккяти булади.
4. Уруткучатдан хунайтирпшда х,ар бир гектар ер учун уругдан зкилпшда сарфланадг.ган 15 - 16 кг, уркига 1,7 - 2,0 кг уруг сарфланал::. Табиатда захираск камайпб бораётган за мухофазага мухтож булган щиринмшзорлардан (2,5 - 3,0 т/га) кдмматли хомашё илдизпоя тежалади.
5. Тошкент, хамда Мирзачул шароиглфида илдизпоя каламчаларига нчсбатан кучнриб утказилган кучатларнннг кукарувчашшги, яшовчзнлиги, у:иш ва ривожланиш параметрлари анча юкори.
6. Уруткучатдан устнрилган силлш; ширинмия усимлипщан иккинчи й'.л'дан бошлаб, уруг ёки хашак, учинчи йнлдан зса илдиз хоеилинн олнш !.:ум<ин. Ер устки ва ер остки кисмларинннг хосилдорлиги снфат ва ьшкдор ?'11: "тидап олдинги усуллардз етиштприлганларидан крлншмайдн.
7. Усимликлрр ер устки кксмидан нккинчи йилда гектаридан 45-70 цьнтиер, учкнчи йилдан бошлаб 110-260 центнергача косил (хашак) олнш мумхин. Уруткучатдан устнрилган турт Й1шлик ширинмиязорнииг. хар гехгаридан 31 тоннгдан зиёд курук ер остки хомашёси олинади.
8. Урупсучгтдан устнрилган уснмлихларнинг ер остки кисмида гляцлрризин кнсгота туплаиишн Тошкент шароитида устирилганнга иисбатан Мирзачулдн юкори булади.
9. "Кучат" усулн уруг/.учатларни турли тупрок шаройтларида экиб, ер устки ва ер остки кисмларидан юкори косил олнш мумкинлишни курсатди. Шупингдек, бу усул ериинг мелиоратив холатини яхщилашда, тупрок ва
у.7М кучишини тухтатишда мухим ахамнятга эга булпб, юксри курсгткичлар '. ^ганчип! учун хам истихболлидир.
Ншлаб чик,аришга тавсшзлар
1. Уруг ззсиладиган ер агротехника ксздачарн аеоснда т; ¡'¡ёрлалгал ' булиши зарур. Уруг зкшпшш билам тезда заллатнб суз берилшии шарт. Туирох, намлиш дастлабкм данрда 70 80%, нихоллзрда мураккаб барг Хосил булгандан бошлаб 60-70% атрофида булиши тачаб кдшшадн.
2. Силлнк цшринчия уругларшш очиц далага, пчёлка тайна, исснх, хоиапарга экиб кучат етишшриш мумкин:
а) у'руши илёнка тапна ва бошк,а п ароитларда хам кул, кум, ёгоч Х.ШШП1, кукуй холга келган чириидн ва чиригаи 1унг билан мулчаг.аб экиш яхши натшха беради;
б) усимликларнинг 50 - 60% да мураккаб барг я,осз!Л булган давридан бошлаб ягана килинади;
е) епшппрнлаётган усимпиклар орасида бегона утллрнинг купашшшга нул хУГшаслях учуя 2 марга уток кнлинпши ксрак.
3. Кучатлгр кулда {белкурак га кетмон), механизация (кучш
{'¿л ерёиюк ковлаЛлигал мое-тама) срдсшш кетлаб олшлб, 100 донадан бопюб куйилпшн херак. Кучатлар экшиунча «рга кумплггм х<мда сахдашшш лозим.
4. Уругкучатларшш мураккаб барг чнк,азши да придан бошлаб, 60x20x1 схёмада, ук илдизини 15-20 см узунликда иоясшш хесмасдал тик холда илдиз бупини 1,0:1,5 см кумиб утгушшади. Ук илдиз асосиншг диаметири 3 мм дан йугон булган кучатлар понсини 15-20 см узунлик.ца кесиб, тик холда, илдиз бупини 5-6 см кумиб 60x25x1 ехемада экилади. Кеч куз ва эрта бахорда хучириб утказилган кучатлар 100% гача кукаради.
5. Биринчи вегеташия давридп (ёз ойларнда) кучир.чб утказилган кучатларга 6-7 марта, бир вегегатния давринннг охирларида ёкн келгувсн йилнинг бахорида кучирнб утказишапда 4-5 марта сув берилади. Икхннчи йилдан бошлаб барчасига бир хнлда 3-4 мартадан сув бериш'кифоя. Экнлган кучат оралшига биринчи йилида 2 марта ишлов берилади. Иккинчи йилида бир марта чопик кдшшг етарлн. Кейингн йилларда катор оралипна И1шшв бериш талаб килинмгчщи.
¿Titccjpraniï'ï н.чвзусига тазляукли, чоп зтнлган wr'trrü и.ядер
руйхатн
ILibßiü эхуриаялгрда чоп этнлган мгвдяалгр.
1. Атурмегсг О., Кузиеь *А. Новые способ разиггогеигг; солодгл! гсяой // Сельское хэ.'я!, :тво Узб. 1997. N2. с. 18.
1. * у зное А. Ж. Айрин »• зколошк омплларчя ю ишрит.«-;;..-
<'v:lycvn;i;?a tîJalr.u L.) t учатл.:р(:;шг успшк si f-uso:• >са т.';.." гп if iö. ;;»vr. Жури. irn N2 I6--ÍÍ' б.
3. Пушсв Л ríti¡|-iiMMH>! И Г-kclogiya haban okîssi. 19Г8 З^-З'-'ь ¡уузнев A. .',*í. Сиялнк ширккмня (Glycyirkhs gïahrs i- ; 1 y r"¡ .-ti .ыыпнрпш услуб'п-.рн /,У;5. Ьнол. Хурм..1999 Ы. 39-416
Патент
J. Кдлшеа ■■'■'. Xí., 'Ашупм-гтоз O.A. CcvtcoSu раж. t.. г.т .-.».и.
V. 1'Уз. N3Í! :-;9й.
ó. Кузпев i\ Glyoyrriika gLbta L. -Сйиязг, шпркчмканк куч-тиан ycTi'f ,ии //"Cora.i.:r.a . фанишиг усjвор '.-.аса'млзга". Респа окф. .1'олче«ег, 1995. 130 б.
7. Кузнс-в А .Ж. Силлнк, ширннмия -Glycyrrhiza ghîr: L. уругил» кучат етншткршн ва усзнриш //йш олимпар за танаб. ÍM'ccn. »им. xc:ví». Тошкеит, 1996. б.
8. Kuziev A. Eifeciency of liquorice multiplication by sptouiï of &uJ .rigin IN inter. Symi>." Plant Life in South '- West, and Central Azia '. . ishkent, 1998. p. 107-108.
9: Кузней А.Ж. Glycyrrhiza glabra L. уругкучатлар у к илдизи уунлнпшинг хшовчанлнгнга таъснрн // Еш ботаник олнмларшл.т II-Респ.нлм.конф. Тошкент,2000. 92-93 б.
Сешще-сахчеипевая культура солодки голой Glycyrrhiza glabra L. е.an бяоэколошческая основа её пепслюовашш
Работа посвящена выявлению оптимальных способов посеза семян солодки юлой для получения полноценной) посадочного мачерала, разработке рекомендаций но её выращиванию на основе изучения биологических особенностей растений в онтогенезе.
Повышения рентабельности культуры солодки путем разработки эффективных приемов выращивания сеян jcb и .юсадки рассады сгянцс-сажспцфым методом в разных экологических условиях (Ташкент, Мирзачуль) проведено м/ервые.
Установлено, что за период от 1.5 до Ь месяцев в маточниках с одного тектара можно нолучшь саженцы из семян для посадки на площади 109-122 га при расходе 210 кг семян. Определены норма, сроки (1Y-YJ посева семян, их всхожесть (40%) и сохранность исходов (85%). Укорененные саженцы опытного варианта на третьем шду вегешши по всем морфологическим показателям превосходили контроль. К генеративному периоду онтогенеза во втором году вегетации приступило 35,3% опытных растений. -
Выявлены биоэкологические покаютели посадочного материала в связи с экологическими факторами (влажность и температура почвь, погодные условия и сезонность года).
Разработана техналошя посадки сеянцев с учетом особенностей корневых систем, обеспечивающих нормальный рост и развитие особей в имматурном эгане вирпшильного периода на различных почвах опытных участков.
Выживаемость растений при пересадке посадочного материала на засоленные и малообеспеченные влагой почвы в условиях Мирзачуля достигала 80-100%. Урожайность корня-сырца солодки при 4-х летном выращивании составила 295 ц/га, качество сырца по всем показателям соответствует требованиям ГОСТа. Содержание основного действующего начало солодки-глицирризиновой кислоты составляет 11,5111,98%.
Разработан научно-обоснованный метод не только сберегающий кондицонное сырье при закладке плантации в жестких эдафических условиях (2,5-3,0 т/га), но и расширяющий сферу безотходного производства солодки путем использования её высокой семенной продуктивности.
Этот метод дает возможность расширения в пересиективе площадей солодки голой в разных экологических условиях и в разные сроки посадки.
Biolj'icsíi sr.d eccñ.'/jiical aspects of using seedlings w<'. sailings of bare liquorice - (Jiycyirsiza glr!;;a L.
The aim ol tu!» rcieack \vc:k is ¡o «íeUnuinc I he optimum .i:;-;;ot!s of if»« -;ee«b of bar.- lifjuoiice in order to gro.v up plaiting mutenal; ¡o work t 'Jí rvcon>eit.la(ii-i.i on uiUivr.t'uci of liquorice relying on investigations f.-i' plants* pemhfc'i'es J'¡¡i¡tg oiilo-yenesis.
i:.iiCrc:tbii,g íh¡- iH-kii.iu.cnvitv of litó liquorice crops by ifeveibpirg c!'i'ui.'.ive t.-ethcds -u sseilliu?,* growiag a:id saplings planting wiih the iii¡plesi¡r;ir,!';o¡¡ of s .ed'.'.ng and ^piing ir.ethiHl t/' plaiuirig in Jitlurcnt e^olotjial ¿onditiuc* {i"asi.«r.t, MirzachMl) has been conducted lor the first time.
;t is establish that during the period from 1,5 to 6 months it is possible to Kftin seedlings fr>:ra 2Í0 kilogram of seed-¡ sown on 109-122 heclaies lie norm aii'J («HUÍ (IV-V; oí seeds towing is well as germination (40%) and preservation (i,5v<; we.'e (¡eteíUi..;; J.
On the tliii.i year of vegetation rooted seedlings exceded expectations in ail Morphological (jtiahlie;.. On ths second year oí prowing 35,3% of experiment pianU were tinder reneiatieti phase oí development.
Biological qualities of sample plants were identified in repeat of ecological f:ctcrs (humidity and temperature of soil, weather conditions and seasonal changes of the year).
'Ríe sowing technology of the seedlings was developed taking into nccoúnt 1 ce peculiarities of the root systems which s'ecure the norma! grui'di and .1 -veiopinenl of the plants, sown in different soils which are under the immature lUjjes of verginile period of ontogenesis.
Endurance of the plans grown under (his method and replanta! int.' saline soils rcarcely containing humidity - the conditions identical to the conditiuuy of . the Mlrzachu! desert - was equal to 80 - 100%. The productivity of the liquorice roots grown during 4 years was 295 centners per hectare and the quality of the raw materials meets all criteria of COST govennent standarts. The amount of contained liquorice glycerine acid is 11,51 - 11,98%.
The science - based method not only saves raw material used by plantations but also expends the scops of wasteless production of liquorice by exploiting its high productivity of seeds. . '
In the perspective this method will allow to enhance sowing areas of the liquorice bare which will be grown in different ccologial conditions and sown in different terms.
- Кузиев, Абдукодир Жабборович
- кандидата биологических наук
- Ташкент, 2000
- ВАК 03.00.05
- Биологические особенности прорастания и некоторые приемы повышения всхожести семян солодки голой (GLYCYRRHIZA GLABRA L. ) и солодки уральской (G.URALENSIS FISCH. ) в условиях Северо-Западного Прикаспия
- Особенности развития и продуктивность Glycyrrhiza glabra L. в условиях культуры и в фитоценозах Таманского полуострова
- Популяционная структура Glycyrrhiza korshinskyi Grig. в Башкирском Зауралье
- Эколого-ценотические и биохимические особенности солодки голой (Glycyrrhiza glabra L.) в Калмыкии
- Морфолого-анатомическая структура годичного побега Glycyrrhiza glabra L. в условиях Калмыкии