Бесплатный автореферат и диссертация по сельскому хозяйству на тему

Продуктивные качества едилбаевских овец суйндикского заводского типа

ВАК РФ 06.02.04, Частная зоотехния, технология производства продуктов животноводства

Автореферат диссертации по теме "Продуктивные качества едилбаевских овец суйндикского заводского типа"

УДК 636.32/38

/7 Крлжазба к;ук;ыгында

р г з СЛ 1 ПОП

ЫРЗАРАЛИЕВ ЩОСЫБЕК

ЕД1ЛБАЙ К,ОЙЫНЬЩ СУЙ1НД1К ЗАУЫТГЫК. СУЛЕСШЩ ©Н1МДШ1К КДСИЕТГЕР1

Мамапдык: 06.02.04 - Дербес зоотехния; мал шаруашылыгы ешмш охадру технологиясы

Ауьгл шаруашылык, гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежссш алу ушш дайындалган дисссртацняньщ авторефераты

Казахстан Республикасы Атырау каласы 2000 жыл

Жумыс Атырау ауыл шаруашылык гылыми-зерттеу институтында орындалды.

Гылыми жетекпп: ауыл шаруашылык, галымдарыньщ докгоры, профессор К. Цанапин

Рссми оппонентгерк К,Р УРА-ныд корр. мушеа, ауыл

шаруашылык; гылымдарьгаъщ докгоры, профессор Мелдебеков Э. М. Ауыл шаруашылык галымдарыньщ кандидаты, доцент Есентаев Е. Е.

Жетекш \иым: Батые К,азакстан аграрлык университет!.

Диссертация караша 2000 ж. сагат /£_.

К,азак ' кой шаруашылыгы шлыми-зерггеу технологиялык

институтындагы Д55.36.01 диссертациялык кецес мэжшешде

коргалады.

Институпъщ мекен-жайы: 483174, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Мыцбаев ауьшы.

Диссертациямен К,азак кой шаруашылыгы галыми-зерттеу технологиялык институтыньвд гатапханасында танысуга болады.

Автореферат " /О " казан 2000 ж. таратылды.

Диссертациялык кецестщ галым хатшысы, ауьш шаруашылык галымдарыньщ докторы

3. М. Мусаев

1. Жумыстыц жалпы сипатгамасы

Такырыдтыц озектшп. Крй шаруашылыгы К,азакстан Республикасында мал шаруашылыгыныц жетекпп саласы болып калуда. К,ой тукымдарыньщ кеп турлштне карамастан оньщ бэр1 де Кой етш алуга колданылады. Арнайы ет багатындага: кой тукымдарынан вщуршетш кой ет1 молырак, жэне онъщ сапасы жаксы болатыны мэлш.

Бугшп тавда, нарыктык экономика жагдайларында саны мен улес салмагы женшен республикада алдьщгы орындардьщ б1ршде турган ета-майлы куйрыкты кой тукымдарын еарген ттмд1рек болып табылады. Олардыц шпндеп ец мацыздысы едшбай койлары. Бул койлардьщ таза тукымды отарлары непзшен Батые К,азакстан жэне Атырау облыстарында шогырланган.

Едшбай койларыньщ 1999 жылы К,Р АШМ сараптык комиссиясымен апробациядан еткен суйшщк зауыттык сулеа Атырау облысындагы жэне республикадагы шел, шелейт аймактагы шаруашыльщтардага барлык куйрыкты койларды жаксартушы болып табылады.

Атырау облысыньщ едшбай койларыньщ жана зауыттык сулсс1 еыршетш шел жене шелейт аймактарыньщ табиги климатгык жэне азыктык жагдайларында олардьщ ошмдтк касиеттерщ зоотехникалык тургыдан багалау бурын журпзшмеген. Цдитбай койларыньщ етмдшк децгешн, есш жетйу завдылыктарын, ет-май енщщлжгерщщ калыптасуын бул тукыммал зауытында туракталган азыктандыру жэне кутш багу технологиясымен тыгыз байланыстыра аньщтау да ете мацызды меселе болып саналады.

Ауыл шаруашылыгы малдарын вару зоотехникалык гылым мен озык теж1рибенщ жегётисгерше, тукым ерекшелктер1 мен олардын, несшдж табигатын, малдардьщ отмдшгшщ м©лшер1 мен тур-сапасына нэсшдок информация мен паратиггп факторлардыц эсер ету дэрежесш дэйектшцотен бшуге непзделед1.

Зоотехникалык гылымда малдардьщ ешмдшк, турл! тукым маты урпактарыньщ есш-жетшу жене тукымдык касиеттер], сонымен ¿¡ргс олардьщ айкындалу дорежеа ол малдарга тан онтогенезде дамудьщ биологиялык завдылыктарына жене паратигт факторларга байланысты болатындыга аныкталган.

Жогары еапалы, эр! арзан кой етш ещирущ кебейту мэсслесш шешу телдердщ есш-жетшу срекшел^ктерш, еттену зандылыктарын жан-жакты зерттеу жэне саланы журлзудщ жедел технологиясын жасап шыгарусыз мумкш емес. К,уйрыкты койлардьщ ет ошмдЬпп жэне етшщ сапасы коп жагдайда ушанын еттипгш курайтын улпалардыц есу каркынымен жэне улес салмагымен аныкталады. Сондыктан кой етш ещцруд1 молайту жэне онын сапасын жаксарту,

малдардьщ жекелеген тукымдары мен топтарыньщ есш-жетшу, етгенулершщ биологиялык, завдылыктарын аныктауга арналган зерттеулер ете езеки, epi улкен теориялык, жене практикалык, мацызы бар мэселе болып табылады.

Бул жумыс К,азак кой шаруашылыгы F3T институтыныц гылыми-зерттеу жумыстарыньщ "Едшбай кылшык жунд! койларын жетщцрудщ гылыми непзделген тэсшдерш жасап шыгару" атты так,ырыптык, жоспарына сэйкес орындалды (мемлекеттж TipKey HOMipi 0198 КД» 00113).

Зертгеудщ максаты мен мшдетгерь Жумыстыц максаты едшбай койларын жыл бойы жайылымда кутш-багу жагдайларында ecipresme жогары сапалы к,ой етш оид5руд1 кебейту мумкшднсгерш аныктау болып табылады.

Зертгеудщ мшдеттерк тукыммал зауытыныц едшбай койларыныц ешмдшк касиеттерш зерттеу; козылардыц есш-жетшу срекшел1ктер1 мен телдердщ жайылып ceMipy касиеттсрц козылардыц ет еншдшгш олардыц Tipi салмашна байланысты енесшен белген кезде жене суйшдж зауыттык сулесшщ едшбай еркек козыларыныц ст-май ен1мдшгшщ жасына карай к,алыптасу ерекшел1ктерш аныктау; жун сапасын оньщ сортгылыгана байланысты зерттеу; едшбай 'койларын "Суйшдж" АК,-да еарудщ экономикалык тшвдшгш аныктау.

Зерттсулердщ гылыми жацалык денгеш. Жаца суйцадк зауыттык, сулесшщ едшбай еркек токтыларыныц еттшгшщ даму ерекшелисгерше олардыц Gcin-жетщу езгерюш, пшйн ерекшелисгерш, жайылып ceMipy касиеттерш, сойыстык, керсеткшггерш, ертурл1 жас кезещндеп ушаньщ еттенуш курайтын улпалардьщ морфологиялык, жоне химишшк курамын аныктау непзшде жан-жакты зерттеу журпзщщ. Суйщвдк зауыттык сулеа едшбай телшщ еттену ерекшелисгерш зерттеу нэтижесшде еркек токтыларды етке союдыц биологиялык тургыдан непзделген мсрз1мдер1 аныкталды.

Жу мы стык колданбалык мацызы. Зерттеу нэтижелер1 непзшде Атырау облысыньщ шол жэне шолейт аймак,тары жагдайларында едшбай койларыныц жаца зауыттык сулеа мавдарын ecipy, козылар мен жасы жоне Tipi салмагы ертурии теддерд1 ecipy, жайыл сем1рту жэне етке етюзу ти!мдшп жвшнде накты усыныстар жасалды.

Зерттеу нотижелер1 Атырау облысы, К,урмангазы ауданы "Суйищк" АК,-да ощнрюке енпзщщ. Бул шаруашылыктагы жана зауыттык еуле едшбай койларыныц саны 20 мыц бастан асады.

Коргауга усыпылган непзп кагидалар:

- едшбай койларыныц жаца зауыттык суле отарларыныц сипаты;

- тукыммал зауытындага козылардыц есш-жетшу жэне iiíiuíh cpcKüicfliKTcpi;

- еркек ток,тылардыц ер жас кезевдерщцеп ст ешмдшгшщ Калыптасуы;

- жущу лабораториялык зерттеу корытыццылары;

- едшбай койларынын. жада зауьггтык; суде малдарын еарудщ тшмдшп.

Жумисты апробадиялау. Дисссртациялык, жумыстьщ басты кагидалары К,азак, к,ой шаруашылыгы РЗТ инсхшуганыц белшдер! мен лабораторияларыньщ б^рискен межшсшде (2000 ж.) жене гылыми кецесшде (1998-1999 жж.) баяндалды. Диссертациялык, жумыс материалдары бойынша 4 гылыми мак,ала жарык кердг жэне "Суйвдцк" тук,ыммал зауытыныц едшбай к,ойы табынымен селекциялык, асылдандыру жумыстарыньщ келешек жоспары жасалды.

Жумыс колем1 Диссертация йркпе, ецбектерге шолу, эдостеме, жаца зауьггтык, сулеш к,уру тарихын баяндау, зерттеу нотюкслер1, тужырымдар, 0ндipicкe усыныстар, 182 атаудан (оныц шднде 6-ы шет ел тшшде) туратын пайдаланылган ецбекгер габесшен жене косымшалардан куралады. Диссертация текст! компьютерде тершген 93 беттен турады, 24 кестемен тане 11 суретпен кернекгшенген.

2. Зертгеудщ зерзаты жэне эдастемей

Зерттеу жумыстары 1997-2000 жылдар аралыгында Атырау облысы К,урмангазы ауданы "Суйщщк" тукыммал зауытында журпзшда.

Зертгеудщ зерзаты - жаца суйшдйс зауытгьщ сулесшщ едшбай койлары жане олардьщ урпак,тары.

Бонитировкалау мен ешмдшк белплерше журпзшген жекелей есеп нэтижелерш непзге ала отырып жаца зауытгак суленщ едшбай койларыньщ 1-ши класты ересек саулыцтары ншнен 520 басы б!р отарга )'р1ктеп алынды.

Телдердщ есш-жетшу1 туылган кезшде, 4-4,5 айлыгында жэне б!р жас толганда олардын т1р1 салмаган анык,тау аркылы зерделещц. Жана зауыттык, суле койларынын пиши ерекшелктер1 непзп денс елшемдерш алу жене дене тулгасы индекстерш есептеу аркылы аныкталды.

Жун ешмдшп мен оньщ технологиялык сапасын тутас багалау ер малды бонитировкалау, жун тусшш есепке алу жэне тусактардыц жуншщ улпсш олардыц сорты бойынша ВИЖ (1958,1969) эдктемелерше сэйкес КДШРЗТ институтыньщ жун сапасы мен стандарттау лабораториясында зерттеу нэтижелерш талдау непзшде журпзшдь Сонымен катар саулыктардыц урыктангыштык жэне телшщцйс, телдердщ туылганнан б1р жаскд дейшп олпршендйс кдсиетгер! де зepдeлeндi.

Et внщдшшнщ калыптасуы 4-4,5; 7,5-8 жене 16 айлык, еркек токтыларды ВАСХНИЛ (1965), ВИЖ (1978) едйяемелк усыныстарына сэйкес журпзшген сою нотижелср1 бойынша зерделенде.

Теадердщ жайылып ceMipy Kaôkerrepi 4-4,5 жене 12 айлык еркек токтыларды тоул2Йне ер баска 0,4 жене 0,8 кг унтакталган арпамен устеп корекгендаре журпзшген 60 кун бойы жайылымда жаю нвтижесшде аныкталды.

Журпзшген зерттеулердщ жалпы мазмуны 1-суретте кеяфшген. Heri3ii сандал; деректер вариациялык; санак; едюмен енделда (Н А. Плохинский, 1969).

ЗЕРТГЕУ МАЗМУНЫ

1 сурег

3. "Суйшдш" ЛК, едшбай койы табыньшыц тукьшдык; куидылыгы жане ешмдшк кдсие-rrepi

3.1. Едшбай койларыпьщ жаца суйщщк зауытшц сулесш шыгару

TacLiflepi

Атырау облысьгаыц кой шаруашылыгавда куйрыкты кой ecipy елеул1 орын алады. 1958-iui жылга дейш тукыммал заунтындага жергшкп к,ойлар казактьщ куйрыкты койларынын, орташа денсл1 тармактарыньщ 6ipiHe (азгырлык,) тэн болып, олардьщ аз гана белшнен ед5лбай тукымыньщ канын Kipicripe будандасгырудьщ кейб1р белплер1 байкалды. 1958 жылы шаруашылыкка Батые К,азак,стан облысынан 150 бас элита класты едшбай кошк;арлары мен 200 бас тусагы екелщщ. Максаттылыкден журпзшген асылдандыру жумыстарынын аркдсында таза тукымды едшбай саулыктары мен тусактарыныц саны 1962 жылы 5300 баска жетп, одан баска 7000 бас eiciHiiii буын будандар да болды.

К,азак, ССР Министрлер Kcijeci осы жылы ез каулысымен "Суйиодк" шаруашылыгын едшбай к,ойларын ociperiH асыл тукымды мал шаруашылыгы erin бекгт. Шаруашыльщтагы мал басын бонитировкалаганда аналыктардыц 5 мыцнан астамы унамды типке жаткызылып, олардьщ 6spi 6ip фермада шошрландырылды.

1971 жылгы бонитировка нетижесщце тусактардыц 83,4 %-ы жэне еркек токтылардьщ 67 %-ы элита жэне GipiHiui кластарга жаткызылды.

Кррыта келгенде "Суйщщк" тукыммал зауытыньщ едшбай койлары жерплосп куйрыкты койларды едшбай кошкарларымен cinipe будандастыру жэне йшшара Орал облысы Жанак,ала ауданыныц ужымшарларынан экелшген едшбай койларын таза ecipy нетижесшде шыгарылды деп тужырымдауга болады. Б!здер 40 жыл бойы едшбай койларыньщ жаца шаруашылык, жоне табигат жагдайларында турл! буын будандарын ендере будандастыру жоне таза ecipy, сонымен 6ipre жергшкп куйрыкты койларды едшбай кошкарларымен еццре жене ещцре будандастырудан алынган будандарды ерюн шашлыстыру нвтижесшде бул койлардьщ жаца тукывдык экологиялык сулее! пайда болды деп санаймыз.

Бугшп танда жетилисп мелшердеп жогары ет-май ешмдшктс, кылшык жунд1, Атырау облысындаш куйрыкты койларды жетщцру жэне куйрыкты кылшык жущц кой ecipeTiH аймактардагы баска да шаруашылыктардагы етп-майлы кой шаруашылыгын жаксарту ¡сшде игешуцп мацызы бар едшбай Tspi3fli куйрыкты койлардыц улкен cuieMi курылды.

К,Р АШМ 12-к.ацтар 2000-жыдда № 8-iiii буйрышмен Атырау облысы "Суйшдк" тук,ыммал зауытыныц кой табыны едшбай койларынын, жаца суйщщк зауыттык сулсс1 ретшде бейтщвд.

3.2. "Суйшдок" тукыммал зауытыпыд едшбай коны табыныныд сипатгамасы

Зауыт малдары туракты нэсшдш. касиетгершен, жогары ст-май еншдшт потенциалымен жоне козылардьщ жас кезищсп жылдам есу куатымен сипатталады.

Жылдьщ ксйб1р мезгшдерщце шел жэне шелейт аймактарда пайда болатын тиодщ азыктык жене aya райы жагдайларын ересек, не жас толдер бсшсын пайдалана алатындыгы бул койлардыц ете кувды биологшшык, ерекшелн! болып табылады.

Пиши ерекшелисгерь Крйлардьщ сырт ixíuiíhíh толышрак сипаттау ушш темснде 1,5 жас тусак пен ересек саулык, жене аталык кошкарлардьщ дене елшсмдср1 келиршш отыр (1-кесте).

1-кссте.

Едшбай койларынын дене олшсмдер)

Kopcereinrrep "Сувшдак" АК, "Бфл1к" тукыммал зауши (И.Н. Поповтыц мэлтстгепП

1,5 жасгагы ту елки р ересек саулык-тар ересек аталык. кошкардар 1,5 жасташ тусактар ересек саулик,-тар ересек аталык кошкарл ар

Шокуышнып бшктт, см 74,4 75,3 83,5 75,0 76,3 83,2

ересек малмен салысгырганда, % 98,8 100 - 98,3 100 -

Туркынын кигаш узывдыш, см 70,2 72,8 82,1 76,0 78,3 82,2

ересек малмен салысгырганда, % 96,4 100 - 97,1 100 -

Кеуде терендМ, см 31,2 33,0 36,1 33,1 35,5 39,5

ересек малмен салысгьгргаида, % 94,5 100 - 93,2 100 -

Иык-жауырын киылысындага кеуде кендИ, см 18,7 20,4 22,0 20,1 20,6 23,4

ересек малмен салысгырганда, % 91,7 100 - 97,6 100 -

Сербек аралыганыц кевдт, см 19,1 20,0 21,2 20,7 21,8 22,8

ересек малмен салысгырганда, % 95,5 100 - 95,4 100 -

Кеуде орамы, см 90,7 101,1 106,7 94,8 99,1 110,4

ересек малмен салысгырганда, % 89,7 100,0 - 95,7 100 -

Сирак орамы, см 7,1 8,2 9,1 - - -

ересек малмен салыстырганда, % 86,6 100 - - -

0сш келе жаткан жоне ересек саулыктардыц дене олтпемдер! керсеткшггерш салыстыру, зерттеят отырган суйщщк зауытгык сулеа койларыныц тез жетшгштп жогары екещцпн кврсетед1. Буиы олардыц суйейнщ жасына карай езгерушен байкауга болады. Б1рш1ш кестенщ мшпметтершен кершгендей, олардыц бойы еаресе тез есш 1,5 жаста ересек малдьщ шоктык. бткпп керсеткшпнщ 98,8 %-на тецеседь Дене туркыньщ кигаш узындыгы да тез еседе (96,4 %).

Будан кейшп есетшдер дене келем1 кврсстюштер!, кеуде терецдт мен кендМ, ал кеуде орамы олшсм1 баска дене елшемдерше Караганда едэу1р жай жетшсд1.

"Суйшдок" тукыммал зауытындага аталык кошкарлардьщ дене курылымы елшемдер1, непзшен алганда бурынгы Фурманов мемлекетпк тукыммал рассаднип малдарыныц децгеМ катарында.

Сирактылык индекс! бойынша "Б1рлж" пен "Суйщцнс" тукыммал зауыттарыньщ малдары арасында елеул! айырмашылыктар байкалмайды. Жана зауытгык суле малдарыныц сирактылык индекс! мэншщ шамалы жогарылылыгы олардьщ несищис гашш-еюмдмцтне тен ерекшеяисгердщ б1р! болып табылады. Егер "Б^рлгк" тукыммал зауыты койларыньщ узын турыктылык индет жалпы тукымды сипаттайтын болса, ал "Суйщщк" тукыммал зауыты малдарына тан оныц темен мот жаца зауытгык суле койларыныц есу децгейшщ шамалы темендеу немесе едшбай койларыныц езшдис пишн-ен1мдшк таги екенш керсетеди

Суйщщк зауытгык сулее! едшбай койларыныц "Б1рлж" тукыммал зауыты малдарымен салыстыргандага жогарылау 1ршк пен сирактылык жэне темендеу мещц узын турыктылык индекстер1 "СуйшдЬс" тукыммал зауыты койларыньщ телшщ постэмбрионалды даму кезещнде салыстырмалы турде темен есш-жетшетш малдардыц жаца несшдк кейпшщ пайда болганын кереетеда.

Т1р1 салмак. "Суйщдж" тукыммал зауытьпща саны 1 мыц бас ересек саулыктарыньщ т!р1 салмагы 67,9 кг жэне жун тус}м1 2,1 кг-га тец аналыктардыц селекциялык тобы курылган (2-кесте). Аталык кошкарлар орта есеппен 102,7 кг, 14-15 айльщ жас кошкарлар мен тусактар тшешше 60-48 кг, немесе сака кошкарлар мен саулыктардыц салмагыныц 58-71 %-на тец салмак тартады.

Тукыммал зауытындаш саулыктардыц селекциялык тобьщца генетикалык курылымды жетивдру ушш ей генеалогиялык жел1 курылып жетщщршуде, олардыц непзвде келешекте бул койлардыц басты селекцияланатын белгшерге мамандандырылган зауыттык желшер1 шыгарылмак,.

I жел1 — жогары жун тус}м1 жене жун сапасымен сабактаскан жогары салмак. ЖелЬбасысы - №Х1011 аталык кошкар.

2-кесге.

Едалбай койларыньщ селекциялык тобыньщ ешмдшт

Жас-жывыс тоби в Tqii салмак, кг М±ш Жуй TYCiMi, кг Mim

Аталык кошкарлар 145 102,7±0,82 2,54±0,01

Аналыкгар 1050 67,910,12 2,15±0,03

15-16 айпык тусактар 1134 48,5*0,37 1,59±0,02

14-15 айлых сатуга арналган тукымдык кошкарлар 410 59,7±0,38 1,96±0,01

II жел1 — жак;сы калыптаскан етплис-майлылык касиеттер. Жель басысы - №Н9216 аталык кошкар.

K,a3ipri уакытга шаруашыльщта 20 бас i36acap кошкар еаршуде, ал желшк жэне оган ук;сас саулыктар ей отарда болек устал ады.

Жаца зауытгык суленщ аталык, кошкарлары оларды куйрыкты кой аналыктарымен шагылыстырганда ез касиеттерщ урпактарына канагатганарлык дережеде бере алатъшьш айта кету керек.

К^уйрыкты койлардьщ шыгарылган жаца озищк Typi непзп селекцияланатын белгшердщ салыстырмалы шамадагы улкен косицу к езгергштпмен сипатталады, бул — табьшды жсшвдру ¡анде белгш 6ip дэрежедеп генетикалык мумкиадктщ бар екенд1гш керсетедь Мысалы, жада кейит койлардагы непзп белгшердщ фенотшшк ер турлшгщдеп ене генотишнщ ecepi Tipi салмак бойынша . 0,15-0,26-ны курайды. Зерттелш отырган табындагы койларга орта (0,34-0,52) жене жогары дэрежедеп кайталаншштык пен непзп селекцияланатын белгшердщ рет турактылыш тэн.

Жада зауытгык, суленщ едшбай койлары тукымдык кундылыгынын, жогарылыгымен сипатталады жэне ездершщ унамды ешмдшк жене гашш-бтм кетптерш урпагына жаксы бере алады. Бул койлардьщ тукымдык кундылыгын "Сушндк" тукыммал зауытьшьщ аталык кошкарларын Крстанай, Караганды, Шыгыс К,азакстан, Павлодар жоне Актебе облыстарындаш кьшшык жунд! куйрыкты койлардьщ тауарлы мал табындарында колдану нэтижелерщен ацгаруга болады. Тукыммал зауыты соцш 8 жьш ншндс 15-16 айлышндагы салмагы 62-65 кг болатын 14 мьщ бастан артык асыл тукымды мал, оньщ ¡шшде 7,5 мьщ тукымдык кошкарлар сатты. "Суйщдж" тукыммал зауытыньщ тукымдык кошкарларын бурынш Жезказган облысындагы жаксартылган кылшык жунда куйрьщты кой саулыктарынын, тауарлы табындарында пайдаланганда алынган урпактардыц

енесшен белшген кездеп салмагы жергшкп жак,сартьиган густастарына Караганда 5,5-7,8 %-га жогарылады.

Жаца зауыттык суленщ едалбай койларыпып биологиялык срекшелштерК "Суйщщк" тукыммал зауытыньщ едшбай крйлары шел жене шелейт аймак,тардьщ оте катац жагдайларында жыл бойы дерлис жайылымда багып устауга ете жак,сы бешмделген. Жылдыц кейб!р мерз1мдершде шел жене шелейт аймактарда пайда болатын ттмд1 азьщтык, жене aya райы жагдайларын ересек, не жас телдер болсын жак,сы пайдалана алатындыпл бул к,ойлардьщ ете Кунды биологиялык, ерекшелйл болып табылады.

Ересек койлар ете тез селпред!, ал телдер каркынды ecin-жег!лед1 жзке колайсыз кезендерде емгршещикт! жогарылатудыд 6ip кез! болып табылатын майды куйрыкка мол жинайды. Бул койлар еамд^ктщ тамырына таяу орналаскан жуандау бутак,тарымен тенек белнсгерш, сонымен катар баск,а кой тукымдары мулдем дерлис жемейтш швп турлерш жеуге жак,сы бей1мделген.

Тукыммал зауытьшьщ куйрык,ты койдарынын. кебею кабтет! керсетгаштерше жасалган тадцау олардьщ теяшевдт Канагатханарлык; дсцгейде - 105-115 % аралыгында жене козылардьщ енесшен белшгенге дейшп емгршсндтнщ жеткшйсп турде жогары екендтн анык,тады.

Сощы жьшдары ей асыл тукымды мал отарларына журпзшген бакылау ер 100 телдеген аналыкка 105,4-107,8 % козы алынатындыгын корсета.

Кез келген кой тукьшыньщ шаруашылык жагдайьшдага ем1ршецдш шыгьш болган мал санымен аныкталады, кой басы негурлым кеп сакталса, солгурлым олар жершикт1 табиги шаруашылык жагдайларына жаксы бешмделген деп саналады. BÍ3fliH, мысалымызда козылардьщ туылган кездершен енесшен белгенге дешнп шыгыны 3,5-4,2 %-Fa тен, болды. Шыгьшньщ басты ce6e6i екпе аурулары болып табылады.

. 4. Суйшдак зауыттык сулеашц едалбай койлары толдершщ ecin— жетхля жэве er-май енщцшпшн кдлыптасуы 4.1. Тедцщ ecin жетшу!

Tipi салмак жене оныц тэул1ктис орташа ocímí. К,уйрык,ты кой тукымдарьш ос1ргенде xipi салмак непзп селекдиялык, белп болып табылады. Арнайы зертгеулер дененщ салмагын малдыц жынысы, тукымьша байланысты дене курамын болжау керсетюштер1 ретшде павдалануга болатынын жене б!рдсй ripi салмак шецбершде

мадцьщ тук,ымы мен кейпше теуелдо емес булшык, ет тепе-тещцпнщ салыстырмалы турдеп турак,ты шамалары бар екендапн аныктады.

Едшбай койларыньщ Т1р1 салмагы жогары децгейде, олар бул жешнде тек гиссар крйларынан гана шамалы кешн. Квбшесе ¡р1 тукым койларынан салмаш ауыр козы туылады. Тукыммал зауыты КОйларыныд туылгандаты салмагы квптеген себептерге: саульщтардьщ салмагына, азык, жене ауа райы жагдайларына, аналыктардьщ жасына, епз-жалкылыгына т.б. байланысты болады. К,озылар орта есеппен 4,8-5,5 кг салмакден туылып, онан вр! вте тез есш-жетшед1 (3-кесге).

3-кестс.

Едшбай тукымды козылардьщ -пр1 салмагы, кг

Топ Туилгапда 4-4,5 «Йлыгыпда

сркск козияар урпты кюылар сркск козылар урлшш козылар

п М±т о М±т в М±т ■ М±т

"Суйцщж" тукыммал зауы-1шыц еддлбай койлары 212 5,3±0,12 227 5,0±0,05 119 37,0*0,92 111 34,7±1,35

Гурьев мем-лекетгк а.ш. тзжр. станса-сы (А. Жан-деркии ж.6.) 215 5,5±0,22 231 4,7±0,22 218 36,2±0,13 216 34,07±0,15

Орталык Ка-закстанныц едибай койлары (К Канапин) 187 5,4±0,06 148 5,1±0,0б 187 35,0±0,31 148 33,4±0,31

"Бфлк" тукыммал зауытыньщ едцбай койлары (К. Канапин ж.6.) 39 5,6±0,10 42 5,2±0,10 39 40,3±0,88 58 37,5±0,78

3-кестеден кершш отырганындай, суйвдрк сулесшщ козылары Орталык, К,азакстанньщ едшбай крйларымен салыстырганда эмбриональды жэне ем1зул1 кезендерде толык, к,анагатганарлык eciп-жeтiлyiмeн сипатталады.

Батые К,азакстан облысы "Б1рлЬс" тукыммал зауытыньщ едшбай койлары туьшган жене енесщен белгенде салыстырмалы турдеп жогары салмагымен ерекшеленедь Сут емген кездеп Козылардьщ тэулйтк салмак косуы 280-295 г, ургашы Козылардьш- 270-285 г-га тец болады.

Едшбай койларыньщ сушндис зауыттык сулесшщ козылары ем1зул) кезенде б1ршама тез-осш жетшедь вм!ршщ алгашкы

айында к,озылар кунше 350-400 г-нан салмак косса, ал одан кейшп кезевдерде олардьщ асу каркыны б^ршама темендейдь Бул койлар ешршщ алгашкы жылына жогары ©су куаты тон тез есш-же'плпш тукымдар катарына жатады. .

Теддердщ жайыльш семру касиеттерь К,озылардьщ кузп жайылымда енесшен балгеннен кейш есш-жетшу ерекшелжтерт аныктау максатымен 6-6,5 айлык еркек токтьшарды 60 кунд1к жайып сешрту уйымдастырылды. Бул теж1рибе кезшде к,озылар ец тандаулы кузп жайылымдарда багылды. Кузп жайылымда еаргснде еркек токтьшар орта есеппен 4,5 кг lipi салмак косты. 0cipy кезещнде 6-6,5 айлык еркек токтылардьщ теулшне коскан салмагы тек 75 граммга тец болып, олардыц lipi салмагы 37 кг-га жетп.

Тукыммал зауытьшдагы телдерд1 кектемй-жазгы жайып ceMipiy кезшде олар теп-TOyip молшерде салмак косты. Еркек токтыларды 90 кун бойы жайып сем1рткенде олардьщ тзултде коскан салмагы жайылым отьша байланысты 130-150 г аралытында болды.

"СуШндцк" АК,-нын, шел жоне шелейт жайьшым жагдайларында кой Tarai есушщ аса жауапты кезендер! болып оларды кыскы жене кектемп азыктандыру мезгшдер1 саналады. К,ысга уш ай бойы (15-uii жеятоксаннан бастап) телдерге 2 кг-га дешн шеп бершедк Азыктьщ бул мол*шер1 олардьщ ост-жетшу кезещнде жетюлкхлз екеш айкын. Bip жастагы ургашы токтылар орта есеппен 36-38 кг, еркекгер! — 42-45 кг салмак тартады.

4.2. Ет-май ошмдшп

Суйщщк зауьггтык сулесшщ еркек козыларын бакылау максатында сою нетижеяер1 енесшен болгенде эртурл1 салмагы бар толдердщ уша салмагын, ет пен ет ешмдершщ сапасы мен шыгымын, т.б. еттшк касиетгерш аныктауды мумюн erri (4-кесте).

Erri-майлы кой шаруашылыгы аймагында куйрыкты козыларды етке ей мезплде тапсырады: снесшсн 6ejiin ала салысымен 4-4,5 айлыгьшда жене кузп жайып семлртуден кейш 7-8 айлыгында.

Едшбай козыларын Tipi салмашньщ децгешне байланысты уш топка белуге болады:1 топ - Tipi салмактары 30 кг-нан 35 кг-га дейщ, II - 35,1 кг-нан 40" кг-га дейн жене III топ. - 40,1 кг жоне одан жогары. Тукыммал зауытыньщ 4-4,5 айлык еркек козыларыньщ жалпы саныньщ 20,3 %-ы 32,8 кг орта салмакпен 6ipiHiui топка, тшсшше 65,7 %, 38,2 кг — екшпп топка жоне 14 % , 43,5 кг - yiiiimiii топка жаткызылды.

4-кесте.

Эр турл! салмакты терт айлык; едшбай еркск крзыларын сою нетижелср1

Керсепшо Toa

I II III

Сою аддындагы салмак, кг 33,5 38,1 43,2

Vina салмагы (куйрыгымсн), кг 16.7 19,2 22,6

Уша шыгымы, % 49,8 50,5 • 52,4

Куйрыкгавд салмага, кг 2,24 3,15 3,32

Куйрыкгащ шыгымы, % 6.9 8,5 7,9

1ш майдан салмагн, кг 0,17 0,23 0,33

1ш майдан шыгымы, % 1,08 1,24 1,52

Сойыс салмагы, кг 16,77 19,43 22,93

Сойыс шыгымы, % 50,1 51,0 53,1

Бгшшс коэффициент 3,9 4,0 4,5

. Едшбай крйыныц сут емген козыларын сою натижелер1 экстенсинп жайылым жагдайында коццылыш 6ipimiii категориялы жеткшкп турдеп ipi ушалар алуга болатьшьш кврсетп. 4-4,5 айлык, есу кдркыны мен салмагы ер турл1 крзыларды сойганда, салмак; вамшщ к,арк,ыны кушейген сайын к,уйрык; пен irn майдыц салмаш.мен шыгымы артып, тшсшше 6,9-дан 7,9 жене 1,08-ден 1,52 %-га дешн жететМ аньщталды.

Жасы б1рдей 4-4,5 айлык,, салмагы 30-45 кг, класс аралыгы 5 кг болатын едшбай еркек козылары ушаньщ етплшн курайтын еттщ, морфологиялык, курамы, булшьщ ет пен суйек улпаларыныц ара катьшасы жэне май тузшу1 женшен б1рдей дерлцс 79,3-82,0 % аралыгындаш ет улпасы улеимен сипатгалды.

Tipi салмак; ескен сайын кацк,а суйектердщ улес салмагы 20,7 %-дан 18,0 %-га дешн кемцщ, ал ушадагы азыктык кувдыльны женшен ете багалы сурпы етгш, улес! жогарылап, етшпк коэффициент! 3,9-дан 4,5 Фрлшсе дешн кетершедь

Цдшбай к,ойларыныц суйщщк зауытгык; сулесшщ козылары мен телшщ олардьщ жасьша байланысты ет-май ошмдшпнщ калыптасу ерекшелисгерш аньщтау ушш сою журпзодц (5-кесте).

5-кесте мгшмсттерш талдау "Суйщщк" тукыммал шаруашылыганда ecipineTÍH 4-4,5 айлык, еркек ток,тыларды сойганда олардан орта есеппен 18,3 кг уша алынатындыгын, немесе к.уйрыгымен коса есептсгендеп уша шышмы 50,5 %-га тец болатындыгын керсета. Атап айта кету керек, бодщТшарибедеп к,уйрык май шыгымы В.А. Бальмонт (1935) ецбектершде келиршген шамадагыдан сел темендеу болды. Сойыс шьиымы бойьшша 4,5 айлык, еркек козылардыц кврсеткшп таза канды едшбай тустастарыныц мешнен (49, 56 %) шамалы жогарылау болДы - 52,0 %.

Б1здщ теяарибедеп 7,5-8 айлык еркек токтылардыц т1р1 салмагыда В.А. Бальмонт (1935) ез ецбепнде келлрген таза тукымды едшбай тустастарыныд салмаганан кешрек болды. Бул жерде керсетшген жастагы еркек токтылардьщ салмагы непзшен 5-кесте.

Еркек токтыларды бак,ылау ушш сою нетижеяер1

Корсспсшггер Жасы, ан

4-43 7,5-8 16

Саны, бас 5 5 5

Сою алдывдага салмагы, кг 36,2 39 61,3

Ушаныц салмаш (КУйрыклен бгрге), кг 18,3 19,4 31,5

Ушанын шыгымы, % 50,5 49,8 51,4

1ш майдан салмагы, кг 0,51 0,6 0,40

Куйршспщ салмагы, кг 2,69 3,2 3,2

Сойыс салмаш, кг 18,81 20,0 31,9

Сойыс шыгымы, % 52,0 51,6 52,0

Сурпы ет шыгымы, % 76,5 81,4 83,1

Суйек шыгымы, % 23,5 18,6 16,9

Етгшк коэффициент! 3,25 4,4 4,9

жайылым отына, ал етгМк к,асиеттер1 кондылыгына байланысты болатьшдыгын айта кету керек. Бул жастагы олардыц сойыс шьтгымы 4-4,5 айлык, еркек козылардьшнен шамалы темен, бхрак етплис коэффициент! тшсшше 4,4 жэне 3,25 болды. Бул жагдайды непзшен алганда 7,5-8 айлык, еркек ток,тылардьщ ушасыньЩ морфологиялык курамындагы суйектщ улеспк кдтынасыньщ олардьщ 4 айлык; тустастарымен салыстырганда 4,9 %-га темендегеш жэне булшык ет улпасьшыц салмагыньщ жогарылыгыньщ есершен деп санауымызга болады.

7,5-8 айлык едшбай токтыларыньщ етш коэффициент! булшык ет улпасыныц каркынды есуше байланысты есу1 токталган ересек койларга тэн децгейге жетеда, бул олардьщ тез жетштшттнщ жогары дэрежеде калыптасканын керсетедь

Щаруашыяык жагдайында азыктандырылып еиршген 16 айлык малдарды сойганда олардьщ ушасынын, орташа салмагы 31,5 кг, сойыс шыгымы 52,0 %-га тец болды. Бул жаста союга 1р1ктелш алынган жас кошкарлардьщ кондылыгы жогары болганымен, куйрыктарыньщ келем! кширек болды, сондьщтан сою нэтижесшде олардан салыстырмалы турде 1ш. май да аз алынды (0,4 кг).

Етгщ сапалылыгы кеп жагдайда оныц химиялык-к¥Рамьшен аньщталады.

Тукыммал зауьпыньщ 4-4,5; 7,5-8 жэне 16 айлык куйрыкты еркек токтыларыньщ ушаларынын, сурпы етщщ химиялык

курамын зертгеу олардьщ ecetoi мен кондылыгыньщ жогарылауына сейкес уша етшдеп ылгалдьщ улеа Tipi салмага 36,2 кг козыларда 62,1 %-дан салмаш 61,3 кг токтыларда 52,3 %-га темендеп, май М0лшер1 Kepicimue 20,9-дан 31,5 %-га деШн жогарылайтывдыгьш, ал белок мелшершщ, езгермейтшш керсетп (6-кесте). 6-кесте.

Эр турл1 жастагы едшбай токтыларыньщ ушасындагы сурпы етгщ химиялык, курамы

Стоны crrcri улсс салмагы, % Ара кггыпяе 1 кг

Ж»с, . Tîpi салмак, кг ылгал- май — сурой етпц

SM ылгал СрОГСгЯ KSS хца белок- Еелах- куатгыл

тык TUK uru, Мдж

4-4,5 36,2 62,1 15,5 21,46 0,94 4,01 1,38 12,0

7,5-8 39,0 59,3 15,4 24,36 0,94 3,85 1,58 13,6

16 61,3 52,3 15,3 31,5 0,90 3,42 2,06 15,7

Кррыта келгенде, 4-4,5 айлык, к,озылардыц денесщдеп ылгал улес1 жогары, май улеа темен болса, ал 16 айлык, ягни жасы ересектеу тедде осыган керюшше ара катынас байкалды. Керсетшген жас мезплдершде протеиннщ улей езгермей 6ip дедгейде дерлис болады. Ушаньщ сурпы етшдеп су мен май peci арасында Tepic ара к,атынас байк,алады. 4-4,5 айлык козылар есешп жене жасы улгайган сайьш ылгал-белоктык катынас 4,01-ден олардьщ 16 айлыгында 3,42 Шрлхккс дейш темендеДщ.

4.3. Жун ошвдшт жопе жун сапасьш лабораториялык зерттеу пэтижелер1

Жуп tycímí. Тукыммал зауьгшньщ кылшык жугцц едшбай койларьшьщ жун TyciMi жеткшкп турде жогары дедгейде, ол жылдьщ азыктык жагдайьша байланысты аталык кошкарларда 2,8 кг-нан 3,2 кг-га дешн, аналыктарда — 2,0-2,4 кг аралышнда ауыткып турады. 1994-1998 жылдарда кошкарлардьщ орташа жун TyciMi 2,9 кг, саульщтардыю - 2,2 кг, еркек токтылар мен ургашы токтылардьш тшсшше 2,1 жене 1,8 кг-га тец болды.

И.Н. Поповтьщ (1951) деректер1 бойынша Фурманов MTP-híh едшбай койларьшьщ жылдык жун TyciMi жылдьщ жагдайына байланысты саулыктарда 2,3-2,6 кг жене кошкарларда 3,0-3,2 кг аралыгында болды.

Едшбай койларьшьщ жун сапасы туралы тусактарды бонитировкалау нетижелерщен байкауга болады (7-кесте).

7-кесте.

Едшбай тусактары жуншщ сортгылык; курамы

Жун сорта "Суйщдак" AK "liïpjrè" AK

CIDtJ, б»С % саны, бас %

Bipiraiii 747 31,8 812 31,7

EKÍHUIÍ 1281 54,5 1532 59,8

Ушит 322 13,7 456 17,8

Bip жастагы тусактардьщ сапасын сипатгайтьш жеке бонитировкалау керсеткшггерщ талдау нетижесшде олардын, пшндеп 31,8 % малдьщ I-mi сортты, 54,5 %-ьшьщ II сорггы жене 13,7 %-ныц ушпшп сортгы жуш бар екендш аныкталды.

Жуншц морфологияльщ курамы. Егп-майлы крй тукымдары ушш жун басты ешм Typi болып саналмайды. Bipax, кылшык жун халык, кед тутынатьш кшм, аяк; кшм, керпе, кшем, бас кшм, шел1 т.б. тауар турлерш жасауга колданылады. Сондыктан "Суйшдш" тукыммал зауытыньщ куйрьщты койларыньщ кылшык, жуншщ физико-технологиялык, жене енд1р!сте колдануга жарамдылык касиеттерш зертгеу нарык, заманы жагдайында улкен езекп моселе больш табылады.

Лабораторияльщ зерттеулер тукдммал зауытыньщ едшбай койларьшьщ жун улплершдеп тулымшалар жумсак, толкывды немесе тузу, узьш, жщшпсе, турл1 катынастагы жене вариадиядагы кылшык жун мен тубгг, аралык; талшьщгардан туратындыгын керсегп.

Едшбай койларыньщ суйщдис зауыттык сулей саулыктарыныд жун улпсшщ морфологияльщ курамы 8-кестеде керсетшген. Зерттеуге алынган жун улплер! жуш к,ара туей малдардан алынды. 8-кесте.

Суйшдцс зауыттык сулесшщ едшбай саулык,тары жуншдеп талшыктардьщ морфологияльщ. турлерщщ ара катынасы, %

Жуя сорта Буйфщдс

туСгг аралык талшык кылшык

1 76,7 22,2 1,1

2 69,5 23,9 6,6

3 67,0 22,2 10,8

Келтсршген мэл1меттерге- суйенсек,—едшбай койларыньщ кушндеп туб1т непзп талшык Typi больш кала бередц одан кешнп ipa салмак аралык талшыкка тен. 40-50 жьш бойгы селекциялык. кумыс нотижеанде Ty6ÍT талшыктарыньщ yneci 17,88-27,5 пайызга sein, аралык талшыктыц улес салмагы шамалы темендегеш, ал

жалпы алганда бул багалы тубгг пен аральщ талшык,тардыц улеа 13,5-23,2 % арткдндыш байкалады.

Тукыммал зауыты крйларыньщ жун к,урамьшдагы кылшьщ улесшщ шамалы темендупн зерттеуге кара тусп жун улплер1 алынганымен тусщщруге болады, себе® бул шаруашылык малдарыныд басым кепшшп осындай тусп болып келедь

8488-73 стандаршна сейкес 1 сортгы кылшык, жуннщ К,урамьшда тубгггщ улес1 75,6 %, аралык талшык, - 14,2 %, жщшже кылшык; - 4,7 % жэне орташа кьшшык. - 1,6 пайыздан кем болмауы керек. I сортга жунде жуан кылшык пен ел1 талшыктьщ улеа — 3,9 пайыздан, II сортга — 8,4 жене уцшлш сортга - 12,5 пайыздан аспауы керек.

Жун жщцдкелт жэне б}ркелкшш. Ддшбай к,ойларыньщ сушндас зауыттык; сулеа малдарьшын, жун сорттылыгьша байланысты зертгеу олардьщ арасында едэу1р айырмашылыгы бар екендшн керсетп.

Мысалы, б1ршш сортгы жуннщ жщшжелп! 25,84 мкм, талшык,тардыц бул керсетюш бойьшша б1ркелкшк коэффициент! (С) - 34,4 %, ал еишш жене ушшш сортгы жундерде тшсшше 28,94 мкм; 42,7 % жене 30,2 мкм; 47,6 % болды (9-кесте).

9-кесте.

Ецшбай крйыньщ сушндак зауыттык, сулеа сауяьщтарыньщ кдлшык жуншщ жщшкелт мен б1ркелкшп

Ж^шщ сорты Жйшпселш (буйфиздсп , мая 1ш Жуннщ узывдигы, см

М±т а С, % кылшык тубгг

I 25,8Ш, 28 8,9 34,4 30-60 13,4 6,6

2 28,94*0,39 12,4 42,7 10-70 15,6 6,8

3 30,2010,45 14,4 47,6 10-80 11,5 6,3

Жуннщ б1ркелктп жогары. Бушр жун талшьщтары жщишселшнщ орташа квадратгык ауыткуы (о) жуннщ сорттылыгьша байланысты 8,9-14,4 мкм аралыгында. Бул керсеткшггер еюнпи сортгы кьшшык жунге (ГОСТ 8488-73) тагайындалган талаптар дедгейшен (±о =22,5-28,6 мкм) едэу1р томен.

Жун талшык,тарыныц узындыгыньщ жун сорпылышна байланысты едерр айырмашылыктары болады. Кдылшьщ узьшдыгыньщ бутршдеп ед жогары дедгеШмен (15,6 см) екшцц сортш жуш-бар саульщтар, ед теменп децгешмен (11,5 см) жуш ушшш! сортгы саулыктар сипатгалды. Тубге' узындыгыньщ кылшык узындыгьша катынасы б1рш!ш сортгы жуш бар саулыктарда 49,2 %, еюшш жене уиннин сортты жущц саулык,тарда тшсшше 43,6 жене 54,8 % болды. Тубп" кабатыньщ жогарылыгы

бойынша, мунда Ty6iT узындыгы 55 мм-ден кем болмауы керек, зертгеудеп жун ор tcktî таралма жун улпсше сэйкес келедь

Б1здщ зертгеулер1м1здщ нетижесшде едшбай койларыныц сушнднс зауытгьщ сулей малыньщ кара тусп жуш б1рнеше кунды физико-механикалык касиетгершен сипатталып, бул касиетгер бойынша уян, жунге б1ршама жакындайтыны аныкталды. Оны кылшык жунд1 кэд1мп жунмен салыстырганда технологиялык Касиеттер1 жогары жаксартылган ер теки жунге жаткызуга болады.

5. Суйшдак зауыттьщ сулеы едшбай койларын ocipy/on экономикалык ттмдшп

Сощы жылдары жуннщ, оньщ шинде кьшшык жуннщ сатып алу багасы кеп темендед1, мешшкгщ барлык туршдеп шаруашылыктардьщ сатып алу кабшетшщ жоктыгьша байланысты тукымдык жас кошкарларды сатып алу токтатылды. Соган карамастан 1990 жылдан 1998 жылга дешн тукыммал зауьпы 7508 бас тукымдык кошкар сапы, олардьщ орташа -ripi салмап>1 66 кг, жуылган жун TyciMi 1,3 кг-га тец болды.

"Суйщщк" тукыммал зауытындагы едшбай койларын оарудщ экономикалык тющшгш сатылган ет, тукыммал мен жун ешмдер1 жэне оларды енд'фуге жумсалган шыгын керсетиштершщ айырмасьш есептеу непзшде аныктадык-10-кесте.

Жаца суйщцж зауыттык сулеа едшбай койларын еарудщ экономикалык ттмдшп

Керсепашгер Жыддлр

1997 1998 1999

Сатылган тукымдык кошкарлар саны, бас 2279 1202 1250

Bip бастыд opTaïua салмагы, кг 69 68 69

Bip басшн сатылу багасн, тенге 1490 2772 4040

Bip бас кошкардын езшдж куны, тенге 900 1300 1400

Тукымдык кошкар сатудан тускен тус)м, мын тенге 3396 3332 5050

Сатылган барлык жун (жуылган), д 211,6 42,1 27,8

1 кг жуылган жуннщ багасы, тенге 33-84 25-56 22-60

Сатылган жуннщ багасы, мыц тенге 716 1078____ 631

Етке сатылган кой, мыц бас 14274 13375 12618

Крйдьщ 1 кг Tipi салмагыныц сатшгу багасы, тенге 28,6 44,2 55,1

Сатылган койдын багасы, мын тенге 15805,2 18934,8 19350,2

Кой шаруашылыгына жумсалган шыгын^ мык тенге 20978 20331 20175

Реитабелвдкж декгеШ, % 15,1 15,3 24,0

10-кестеден тукыммал зауытыныц жыл сайын тукымдык кошкарлардан баска келю1мд! бага непзшде кой cri мен жун ghímíh де сататьшы кершедь

1999 жылы тукымдык жас кошкарларды сатудан 5 млн. тенге Kipic алынып таза пайда 6ip баска шакканда 2640 тенгеш к,урады. Жуннщ багасы ете темен - 1 кг кьшшык жуннщ багасы 22 тенге 60 тиынга гана тец болды. Жыл сайын мал басьш кутш-багуга жумсалатьш шыгынньщ ecin отырганьша карамастан, рентабельдшк децгеШ 24,0 %-ды курады. Табыс непзшен козы мен ересек койларды кеипсшдо бага аркылы етке сатудан алынды.

Едшбай к,ойларынын, жаца зауытгык сулесш ес!рудщ халык, шаруашылыгындагы мацызы ете жогары. Тукыммал зауытъшьщ ешмдшт жогары к,ошк,арларын республикадага к,ылшык, жундо куйрыкты койлардьщ ете улкен сшемдершщ eni-майлы касиеттерщ жаксартуга к,олдану жак,сы нотижелср берД1.

тежырымдлг

1. Суй1ндж зауытгык; сулесшщ едшбай кой табыны жсткшки децгейдеп жогары ет-май етмдшпмен сипатгалады: кошкарларынын, lipi салмагы 95-105 кг, саулыктарыныю -. 6568 кг, 15-16 айлык тусактарыньш - 52-56 кг, жун ешмдшт. — ттсшше 2,9-3,26; 2,0-2,3 жене 1,5-2,1 кг аралыгьшда болады. Зауыт койлары жогары тукымдык касиеттер1мен де ерекшеленед1, олардьщ урпактарыньщ 66,7-82,8 %-ы элита жене 6ipiHHii кпаска жаткызылды.

2. Жаца зауытгык суленíh, едшбай козыларыныц есш-жетшу езгергштгш зертгеу олардьщ осущщ б1ркалыпты болмайтьшдыгын керсетп.

а) Tipi салмактьщ ец жогаргы eciMi 6ip айлык жаска дешн байкалады, бул кезендеп тоулктхк eciM 350 г-нан 400 г-га дешнп аралыкта болады.

б) ец теменп салмак ocímí енесшен болгеннен кешн 4,0- 6-6,5 айлыгында байкалады, 60 кундж кузп жайылымдарда жайып ceMipiy кезшде еркек токтылар теултне тек 70-75 г-нан гана если бердь

в) он ей айлык жастан кешнп кезед каркынды есу кезещ больш табьшады, бул мезгщцеп 90 кундк жайып ссм1рту кезшде еркек токтылар теултне 138-150 г-нан салмак, косты.

г) куйрыкты койлардьщ, оньщ шднде едшбай койы телшщ, есш-жетшу жене еттену! туылганнан 1,5 жаска дешн кебшесе

жылдьщ азыктык, жене aya райы жагдайларына байланысты

болады.

3. "Суйщщк" тукыммал зауытыньщ едшбай к,ойлары Атырау облысыныц шел жене шелейт аймак.тарына ете жаксы бей1мделгштпмен ерекшеленедь Телдердщ туылганнан енесшен белгенге дейшп ешршецвдп 95,8-96,5 %-ды курайды жене бул керсетюштщ ауыткуы жылдьщ азыктык, жене aya райы жагдайларына байланысты болады.

4. "Суйшдак" тукыммал зауыты койларыныц ipiniK индекстсршщ "Б1рлк" зауытьшдагы койларга Караганда 4,5-12,2 %-га, сирактылык индекстершщ 2,2-4,3 %-га жогарылыгы, ал узын турыктылык индексшщ 5,9-7,0 %-га темендш "Суйшдок" тукыммал зауытьшдагы едшбай койларыныц жаца сулесшщ езше тен пиши езгешелцсгер1 жене постэмбриональды кезендсп козылар мен телдердщ есш-жетшу каркыны бар шинн-бтм ерекшелнстерш керсетедь

5. "Сушндак" тукыммал зауыты едшбай койларыныц жут 6,3-6,8 см тубгг узьзддыгымен жене курамында бул талшык туршщ ец кеп улес салмагымен (16,7-76,7 %), кургак жене ол1 талшыктардьщ ец аз улеамен сипатгалады. Екншл сортты жун салыстыра кслгсндс к,урамьшдагы ец кеп тубгг талшыгымен (69,5 %) жене аралык талшыкден (23,9 %) ерекшелендц ал кылшык улес: (6,6 %) онша кеп болган жок- "Сушндк" тукыммал зауыты койларыныц жун узындыгы "Б1рл1к" зауыты к,ойларыныц жун узындыгынан артьщтау болды. "Bipnte" тукыммал зауьггы койларьша Караганда сушндок койлары жуншщ тубт жщшкелеу, ал кьшшыгы сдэу1р жщшнсе болды.

6. Еркек токтыларды ecipy, жайьш сем!рту жене 4-4,5; 7,5-8 жене 16 айлыгында бакылау ушш сою жумыстарыныц нетижелер1 олардьщ керсетшген жас кезендершдеп еттшгшщ дамуыныц ете жогары дережеде екенш керсетедь Оларды сойганда кондьшыгы жогары стандартка толык сейкес салмаш 16,2-31,5 кг аралыгында уша альшды. Эртурл! жастагы еркек токтьшардьщ сойыстык шыгымында айтарлыктай айырмашылыктар болмайтыны жене бул керсетпштщ 51,652,0 % аралыгында болатыны байкалды. Жас улгайган сайын ушадагы суйек улпасыныц yneci кемш, 4-4,5 айлык токтыларда 23,5 %-дан олардьщ 16 айльиында 16,9 %-га дсйш томсндейтщ] аныкталды.

7. Тукыммал зауытындагы 4-4,5 айлык едшбай козыларыныц ocin-жетшу жене етгшпнщ калыптасуын зерттсу, олардыц TÎpi салмагыныц есушщ б1р кальшты еместшне байланысты, уша

еттшпн курайтын улпалардын, есу каркыны да б1ркели болмайтыны аныкталды. Сою алдындагы салмагы 33,5 кг едшбай токтыларьш сойганда салмагы 16,0 кг-нан жогары, сойыстык шыгымы 50,1 %, суйск улпасыньщ улес! 21 %-дан артпайтын ставдартк,а толык сейкес уша алуга болады. Сою алдындагы салмак, улгайган сайын еттшж коэффициент! жогарылап 3,9-ден 4,5 б!рл1кке жетед1 жене ушаньщ жумсак ет Курамындагы май улеа де молаяды. 8. "Суйшдж" АК, едшбай койларьш варудщ рентабельдшт 1999 жылы кой шаруашьшыгыньщ ешмдерш ещцрудщ куш бупн колданылып отырган технология жагдайында 20-24 %-ды курайды. К,ой шаруашьшыгындагы таза табыс козылар мен - ересек койларды етке тапсыру есебшен алынды.

8НД1Р1СКЕ УСЫИЫСТАР

Едшбай койларыньщ суйщдис сулеа кейшгес малдарын еаретш шаруашьшыктарга тгр! салмагы 33,5 кг жене одан да жогары еркек токтыларды етке тапсыру колайлы, бул' жогары сапалы кой етш еншрудо жене саланьщ рентабсльдшгш кетеруд1 Камтамасыз етед1

"Суйшдис" тукыммал зауытьшьщ едшбай койларьшьщ ет 0н1мдшпн жетщщру кезщде селекциялык жумысты олардьщ туркын узарту баштында журпзу кажет, ейткеш малдардыд есш-жстшу, келем1 мен туркьшыц кигаш узындыгы елшемдерщщ арасында од байланыс бар екендщ аныкталды.

Диссертация такырыбы бойынша жарыкка шыккан мак,алалар

Т131М1:

1. К,анапин К., Ырзагалиев К,. "Сушндк" тукыммал зауытындагы едшбай койларыньщ ошмдшк касиетгер1 // Жаршы. - 1999. -Ш - 13-25 б.

2. Ырзагалиев К,., К,анапин К. Едшбай койларьшьщ сушдщк зауытгык сулсс! малдарыньщ ешмдшк-пшпн ерекшсл1ктер1 // Жаршы. - 1999. - №2. - 49-57 б.

3. К,анапин К., Ырзагалиев К,. Едшбай койларыньщ суйшдк зауытгык сулеа малдарыньщ кьшшык жунш лабораториялык зертгеу нотижелер! // Жаршы. — 2000. — №1. — 10-14 б.

4. Абдошов Е., Ырзагалиев К,. Едшбай койын еару жене селекциялык жумыстарды жаксарту // Жаршы. — 2000. - №5. - 811 б.

РЕЗЮМЕ

"Продуктивные качества едилбаевских овец суйндикского заводского типа"

Ирзагалиев Косыбек

Работа посвящена всестороннему изучению продуктивных качеств едильбаевских овец нового суйндикского заводского типа. Согласно поставленной цели изучены экстерьерные особенности, живая масса и шерстная продуктивность овец различных половозрастных групп, особенности роста, развития и нагульные качества - ягнят, жизнеспособность и мясная продуктивность молодняка и закономерности ее формирования в различные возрастные периоды.

В диссертации также приведены сравнительные данные по исследованию продуктивных и племенных качеств овец нового заводского типа с едилбаевскими овцами, разводимых в других регионах республики. Дано также экономическое обоснование разведения овец нового заводского типа.

Abstract

"Productive qualities of Suyunduksky type of Edilbaev sheep" Irzagaliev Kosybek

The woik is dedicated to comprehensiv study of productive qualities of new Suyunduksky type of Edilbaev sheep. According to put aim the exterior features, alive body weight, wool performance of sheep of different sex and age groups; the growth development and grazing qualities, viability, meat performance and regularities of its formation at the differenr periods of growth and development of lambs were studied.

The comparative data on research of productive and breeding qualities of a new shee type with Edilbaev sheep bred in other regions of republic are presented. The economic evaluation of a new sheep type breeding is presented too.