Бесплатный автореферат и диссертация по биологии на тему

Морфологические и анатомические особенности строения надземных органов растений в районе полигона "Семей"

ВАК РФ 03.00.05, Ботаника

Автореферат диссертации по теме "Морфологические и анатомические особенности строения надземных органов растений в районе полигона "Семей""

ЭОЖ 581.4:581.8: 522.5. К,олжазба кукыгында

РГ6 од

и цпп ¿уиЗ

1 ' дУРМЕКБАБВА ШЫНАР Н¥РЛЫБЕКК,ЫЗЫ

СЕМЕЙ ПОЛИГОНЫ АЙМАРЫНДАРЫ 9С1МД1КТЕР 0РКЕНДЕР1НЩ МОРФОЛОГИЯЛЫК ЖЭНЕ АНАТОМИЯЛЬЩ К,¥РЫЛЫСЫ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

03. 00. 05 - ботаника

Биология гылымдарыньщ кандидаты пллыми дарежесш алу ушш дайындалган диссертацияньщ авторефераты

К,азак,стан Республикасы Алматы ' 2000

Жумыс эл-Фараби атындагы К,азак. Мемлекетпк Уд-рык, университет!, биология факультет!, ботаника кафедрасында орындалды.

Рылыми жетекшшер1: Биология гылымдарыныц докторы,

профессор Н.М. Мухитдинов.

Биология гылымдарыныц кандидаты, доцент С.С. Айдосова.

Рссми- оппоненттер:

Биология гылымдарыньщ докторы Н. К,. Аралбаев.

Биология гылымдарыныц кандидаты К..И. Шалабаев.

Жстскгш уйым - К,азак, Мемлекетпк Аграрлык, университет

о

Диссертация сагат 2000 жылы —^ -

Д.53.22.01. К,азак.стан Республикасы Бшм жэне гылым Миш1стрл1П, Ботаника жэне фитоинтродукция институтынын,, дисссртациялык кецестщ мэжшсшде болады. Мекен жайы: К,азак,стан Республикасы 480090, Алматы каласы, Тимирязев кешеа 36 "Д"уй.

Диссертациямен К,азакстан Республикасы, Бшм жэне гылым министрлт Ботаника жэне фитоинтродукция институтынын ктшханасында танысуга болады.

Автореферат 2000 жылы таратылды.

Диссертациялык кецестщ галым хатшысы.

биология гылымдарыньщ докторы -^/С- ^Ижанова ^

ЖУМЫСТЬЩ ЖАЛПЫ СИПАГГАМАСЫ

Такырыптыц озектшп. Жумыс К,азак;стан Республикасыныц кабылданган "Жергшкп тургындардьщ радиациялык каушшдШ" (1998 ж.) зацына сейкес, радиациялык, кдушйзджп багалау -коршаган ортаньщ радиоактиш! ластануын сипаттауымен байланысты журпзщщ.

Осыган орай, К,азак,стан Республикасы ушщ езек-п мэселелердщ б1р1 - Семей ядролык сынак, полигоны (СЯСП) территориясывда журпзшген ядролык, жарылыстардьщ зардаптарын аньщтау жэне коршаган ортаны радиациялык, ластанудан тазарту.

СЯСП территориясында ондаган жене жуздеген особьтарды б1риспретш еамд1ктер б1рлеспктер1 (жалпы колем1 18500км2 аланда) ете жогары жене к;алыпты молшердеп ионданган сеулеленудщ есерше ушыраган. Ядролык; жарылыстардьщ коршаган ортага типзетш зардаптарын нак,ты аньщтап, багалау ушш радиациялык жагдайлармен б1рге, т!р! организмдердщ ионданган сеулеленудщ ертурл1 мелшерше есерш зертгеу ете мацызды.

Ойткеш, -пр! организмдердщ узак. уак,ытк,а созылган ионданган сеулеленудщ мелшерше ■ деген реакциясын зертгеу -коршаган ортаньщ сапалык кушн диагностикалауга мумюнд1к береди О !

Топырактыц радиоактивтг ластануы; мен оамд1Ктсрдщ улпасында жинак.талган радиоизотоптар есьршен пайда болатын узак уакытка созылган ионданган сеулеленудщ мелшерше оамд1ктердщ радиосез1мталдылыгы аз зертгелген. Сондыктан, ионданган Сеулелену турлершщ оамдщтер организмшс типзетш осерш зертгеу ертурл1 биологиялык зардаптарды аныктауга мумкщцж береди

СЯСП аймагында флораныц радиоэкологиялык жагдайларыньщ терещрек зерттелуше карамастан, осы аймакта кездесетш еамд1ктер еркендершщ морфологияльж, жэне шатомиялык, курылысы ерекшел1ктер1 аныкталмаган.

Бупнп танда, табиги фитоценоздарда кездесетш ошмд1ктсрдщ :ыртк,ы жоне шш к,УРЬ1ЛЫМЫН зертгеу - ес1мд1ктердщ табиги жене 1НтропогенД1 осерлерден езгерген коршаган ортамсн озара эрекетгесу механизмш ашатын экологияльщ багдарламаныц мацызды меселелершщ б!р1. 0с1мд1ктерде ездерше колайсыз бегде эртада ескенде, физикалык, жене химиялык, факторлардьщ эсершсн эиоморфологиялык езгер1стср пайда болады.

Осыган байланысты, ионданган сеулеленудщ есерше -пр1 эрганизмдердщ тез1мдшк ' механизмш немесе ■пршшж ету эртасьщьщ езгершше деген адаптациялык белплерш зерттеу -

биология гылымынын, кедш белетш непзп сурацтарыньщ б1р болып саналады.

0с1мд1ктер мен жануарлар популяциясына узак уак,ытк,£ созылган ионданган сэулеленудщ эсер ету1 кезшде, т!р организмдердщ радиорезистенттшпнщ улгаюымен аньщталатыи популяцияньщ адаптациясы - радиоадаптация журедг бамджтердщ бсшмделушшп, ягни к,оршаган ортанын взrepicтepiнe жауап беру кабтсттшп тарихи белгш жагдайларда к,алыптаск,ан. 6с1мд1ктердщ адаптивтж рсакциясы- салыстырмалы, кейб1р. жагдайда артады немесе мулдем жогалып кетедь

Эртурл! экологиялык, жагдайларда орналаскан ос1мд1ктер кдуымдарындагы тсршшк формалары ертурл1 оамджтср турлерш салыстыра зертгеу - ошмднсгердщ осындай экологиялык жагдайларга тен адаптациялык бслгшсрш анык,тауга мумкщд1к тугызады.

• Зсрттеу жумысынын, мак,саты мен мшдеттерь Зертгеудщ максаты. Ионданган сэулеленудщ осср1нс байланысты, СЯСП аймагындагы табиги фитоценоздарда кездесетш "пршшк формалары эртурл1 ос1МД1Ктер ерксндсршш морфологиялык жене анатомиялык курылымыньщ к,аз1рп кездеп срскшслктерщ сипаттау.

Жумыстыц максатына жету ушш алга к,ойылган м1ндеттер:

• Зсрттелген нуктелерден алынган топырак жоне кейб1р оамд1ктер кулшщ курамындагы интегральды альфа- жэне бета-сэулелершщ активтиппн аныктау.

• Ионданган сэулеленудщ эсершс байланысты еамджтср еркендершщ морфологиялык курылысындагы ерекшсл1ктерд1 корсету.

• Альфа- жэне бета- соулелершщ активтшгше байланысты, оамджтср еркендершщ анатомиялык, курылысы ерекшел1ктерщ аныктау.

• Оамджтср оркендершщ морфологиялык, жэне анатомиялык курылысындагы ерекшел1ктер1 бойынша, радиациялык ластану децгейшщ корсетюцд бола алатын биоиндикаторлык, турлерд1 аныктау.

Зертгеудщ гылыми жацалыгы.

• К,азак,станда туцгыш рет, СЯСП аймагында кездесетш еамд1ктер оркендершщ морфологиялык, жоне анатомиялык, курылымыньщ каз^рп кездеп ерекшел1ктер1 зертгелген;

• б1рш1ш рет, топырак, улгшер1 жене еамджтер кутишь курамындагы альфа- жэне бета- соулелершщ активтшп жоне оамджтср еркендершщ морфологиялык, керсеткштср1 арасындагы байланые корсетшген;

• б1ршпп рет, радиациялык, .ластану децгешнщ непзп керсстюш'

бола алатын биоиндикаторлык; турлер аньщталган жэне

пайдалануга усынылган.

Коргауга усынылатын тужырымдар.

• Оамдктерде радионуклидтердщ кеп мелшерде жинак,талуы ос1мд1ктсрдщ морфологиялык, ерекшел1ктер1 мен таршшк формаларына байланысты;

• топырак; улгшер! жэне оамджтер кулшщ курамындагы альфа-жоне бета- сэулелершщ активтштне еамджтер еркендершщ морфологиялык; керсеткиптер1 тузу сызык,тык, тэуелдшкте болатыны анык,талды;

• оамщктер еркендершщ морфологиялык, жэне анатомиялык, к,урылысындагы ерскшел!ктер б1ржылдык, шептесш жоне жартылай буталы ос^мдпсгсргс Караганда, кепжылдык, шептесш жэне буталы есладцктер оркендершде кеб!рек байк,алды;

• оамджтер оркендершщ морфологиялык, жэне анатомиялык, курылысы ерекшел1ктерше байланысты, топырактыц радиациялык ластану денгешшц керсетюий болатын биоиндикаторлык, турлер аныкталды жэне пайдалануга усынылды.

Жумыстын, теориялык жоне практикалык манызы. Зсртгеу нэтижелерш СЯСП аймагында журпзшген ядролык, жарылыстар мен сынак,тардын, тугызатын зардаптарын анык,тау жэне багалауда к,олдануга болады. Узак, уацытк,а созылган ионданган сэулелснугс деген ес1мд1ктердщ беШмделушшк жоне толсранттылык, диапозонын багалауда к,олданылуы мумюн. Сонымен кдтар, зерттеу нотижслерш радиоактивт! эсерлердщ экспресс-индикаторы рстшдс пайдалануга болады.

Оамджтер еркендершщ морфологиялык, жэне анатомиялык курылысындагы ерекшел1ктерш; топырак,тьщ радиоактитгп заттармен ластану децгешн аныктауга пайдалануга болады.

Зерттеу нэтижелер1 эл-Фараби атындагы К,азМУ-дщ биология факультет!, ботаника кафсдрасында биология мамандыгы бойынша жалпы курс "9с1мд1ктср морфологиясы мен анатомиясы" жэне арнайы курс "0шмд1ктердщ экологиялык, анатомиясы" журпзуде крсымша материалдар ретшде енпзшдь Республиканьщ баекд жогары ок,у орындарында осындай курстарды журпзуде крлдануга болады.

Жумыстын сыннан отук Зерттеу жумысынын, нотижелср1 "XXI гасырдагы аграрлык, сектордьщ дамуы моселелерГ' атты Халык,аралык, гылыми-практикалык, конференцияда (Кекшетау к,аласы, 1999 ж.), академик Б.Х.Садык,овты еске алу курметше арналган Халыкдралык, гылыми-практикалык, конференцияда (Семей кдласы, 1999 ж.), "К,азак,стан Республикасьшдагы Жогаргы оку орындарындагы жэне к,олданбалы гылымдардагы мэселелер"

атты Халыкдралык, гылыми конференцияда (Астана к,аласы, 1999 ж.), "Крршаган ортадагы ауыр металдар жоне радионуклидтер" атты Халыкдралык, гылыми-практикалык конференцияда (Семей к;аласы, 2000 ж.) жоне жыл сайын эл-Фараби атындагы К,азМУ-де еткен студенттер мен жас галымдар конференцияларында (Алматы каласы, 1998-2000 ж.) баяндалып, талкыланды.

Жумыстьщ н©тижелер1 ол-Фараби атындагы К,азМУ-дщ биология факультстшдс ботаника, экология жене топырактану кафедраларынын, кецейтшген гылыми-практикалык семинарында (Алматы, 2000) баяндалып, талкыланды.

Жумыстьщ келсм1 мен курылымы. Диссертация Microsoft Word 7.0 for Windows жуйесшде, компьютерде тершп, 150 бет келемшде усынылган. Диссертациялык, жумыс Kipicne, 4 тарау, алынган нэтижелерд1 талкылау, гылыми-практикалык усыныстар, тужырымдар, 29 кесте жэне 33 суреттен, 1 косымшадан турады. Крлданылган едебиетгердщ жалпы саны 226.

Диссертация так,ырыбы бойынша жарияланган макалалар. Зерттеу жумысыньщ нетижелер1 бойынша 5 макала жэне 4 тезис жарияланды.

1 ИОНДАНГАН СЭУЛЕЛЕНУ ТУРЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ 0С1МД1КТЕРГЕ ЭСЕР1

Осы тарауда табиги жэне жасанды радионуклидтердщ биосферага жэне эамджтер организмше миграциясы срекшел1ктер1 карастырылган. Ионданган сэулелсну турлср1 жэне олардьщ оамщктерге типзетш ecepi керсетшген, Узак, уакытка созылган ионданган сэулелену осерщен оамд1ктердс пайда болатын морфологиялык, жэне анатомиялык аномалиялардын, турлерше сипатгама бершген. Сонымен катар, ос1мд!ктердщ радио-ссз1мталдылыгы, радиорезистенттшп, радиотез1Мдиип, радиоадапта -циясы, радиациядан кешн кдйта калпына келу процестерше эдсби шолу жасалган.

2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1

2.1 Зерттелген аймактьщ жалпы сипаттамасы

Ионданган сэулеленудщ есерше байланысты ес1мд1ктер оркендершщ морфологиялык, жене анатомиялык курылысы ерекшелжтерш сипаттау ушш зертгеу жумыстары мынадай нуктелерде журпзищ:

I жоне II нукте. Дсгелен тауыныц оцтустж-шыгыс жак, мацацындагы табиги фитоценоздар. BipiHmi нукте ос1МД1Ктер1 Дегелен тауынан 8-шакырым кашык,тык,та, екшпп нукте oci^iicrepi 10 шакырым кашыктыкта, сынак журпзшген жерлерден жиналды. Гамма-соулеленудщ эквивалентпк молшер куаты (Э.М.К,.) — 6ipÍHini нуктеде — 0,44 мкзв/саг, ckíhihí нуктеде 0,67-0,79 мкзв/саг. болды. BipiHmi жене eKiHini нуктедеп ес4мд!ктср жабындарын Караганды - жусанды - кау (Stipa capillata, Artemisia frígida,Caragana pumila), жусанды - кау (Stipa capillata,Artemisia frígida), караганды-бетегел^кау (Stipa capillata, Festuca sulcata, Caragana pumila) ociMfliKTep кауымдары курайды.

III нукте. Саржал селосыныц Тайлан кыстауындагы табиги фитоценоздар. Ол Дегелен ■ тауыныц оцтустж-шыгыс жагында орналаскан. BipiHmi нукте мен yihíhihí нуктсшц арасы - 26 шакырым. Гамма сеулеленудщ Э.М.К,. - 0,18-0,21 мкзв/саг. Бул жерлерге тон ес1мд1ктер жабындарын жусанды-бстеге (Festuca sulcata,Artemisia austríaca), шшп (Achnatherum splendens) жоне жусанды-шецгсл (Halimodendron halodendron, Artemisia schrcnkiana); караганды-жусанды-кау (Stipa sareptana,Artemisia frígida,Caragana pumila), жусанды-бетегелькау (Stipa capillata,Festuca sulcata, Artemisia marschalliana) ociMfliKTep кауымдары курайды.

IV нукте. Дегелен тауыцыц солтустж-шыгыс жагында орналаскан. 0амд!ктердщ турлер1 Шаган мен Ащысу озешшц киылыскан .жершде, термоядролык жарылыс нэтижесище тузшген "Атом кол i" мацайынан жиналды. BipiHmi нукте мен тортпнш нуктенщ арасы 65-70 шакырым.: Гамма - сеулеленудщ Э.М.К,.-0,18-0,21 мкзв/саг. Оомдисгер жабындарын жусанды - б етс гсл i - кау (Stipa capillata,Festuca sulcata,Artemisia marschalliana), жусанды-кокпек (Atriplcx cana,Artemisia nitrosa), караматау-тобылгылы-кау-жусан (Artemisia sublessingiana,Stipa capillata , Spiraea hypericifolia, Camphorosma monspeliacum), ягни нагыз далалы-кыратты аймакка тон eciMfliKTep кауымдары курайды.

V-нукте. Семей-тау. Дегелен тауыньщ солтустж-шыгыс жагында орналаскан. BipiHmi нукте мен 6eciHiiii нуктенщ арасы 130-150 шакырым. Гамма сеулеленудщ Э.М.К,. - 0,14-0,19 мкзв/саг. (бакылау HyKTcci). OciMfliicrep жабындары жусанды-б ете гел i - кау (Stipa capillata, Festuca sulcata, Artemisia frígida), жусанды-бетеге (Festuca sulcata, Artemisia sublessingiana), тобылгылы-кау-жусан (Artemisia sublessingiana,(Stipa capillata,Spiraeahypericifolia) кауым дарынан турады.

VI нукте. Крцыртау.Аякез ауданыньщ территориясында орналаскан Ол Дегелен тауыныц оцтустж-шыгыс жагында орналаскан. BipiHmi нукте мен алтыншы нуктенщ арасы 260-280 шакырым (бакылау Hyicreci). Гамма сеулеленудщ Э.М.К,. - 0,16-0,18 мкзв/саг.

Эспмдктср • жабындары жусанды бстсгап-кду (Stipa

lessingiana, Festuca sulcata, Artemisia sublcssingiana,Artemisia albida), жусанды-бетеге (Festuca • sulcata, Artemisia sublcssingiana), тобылгылы-кау-жусан (Artemisia sublessingiana, Stipa capillata,Spiraea hypericifolia) кауымдарынан турады.

2.2 Зерттелген ошщктердщ турлер1

Зертгсуге TipmüiiK формалары эpтYpлi еамджтердщ мынадай турлср1 алынды:

1. Galium verum L., (код1мп к,ызылбояу, подмаренник настоящий), ( Rubiaceae Juss. тукымдасы).

2. Phlomis tuberosa L., (туйнскп фломис, зопник клубненосный), (Lamiaceae Lindl, тукымдасы).

3. Artemisia serótina Bunge, (кузд1к жусан, полынь осенняя), (Asteraceae Dumort. тукымдасы).

4. Glycyrrhiza glabra L., (жалан, мия, солодка голая), (Fabaceae Lindl. тук,ымдасы).

5. Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge, (ciöip сорацша, петросимония сибирская), (Chenopodiaceae Vent, тукымдасы).

6. Ceratocarpus arenarius L., (кум ебелек, рогач песчаный). (Chenopodiaceae Vent, тукымдасы).

7. Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl, (София сармала, дескурайния София), (Brassicaccae Burnett, тукымдасы).

8. Spiraea hypericifolia L., (шайкурай тобылгы, таволга зверобослистая), (Rosaceae Juss. тукымдасы).

9. Caragana pumila Pojark., (аласа караган, карагана низкорослая), (Fabaceae Lindl, тукымдасы).

10. Ephedra distachya L., (космасакшалы кылша, хвойник двухколосковый), (Ephedraceae Dumort. тукымдасы).

11. Atriplex cana С.А. Мсу., (боз кекпек, лебеда седая). (Chenopodiaceae Vent, тукымдасы).

12. Thymus marschallianus Willd., (Маршалл жсб1р, тимьян Маршаллиевский), (Lamiaceae Lindl, тукымдасы).

Экология-морфологияльщ жуйелеу бойынша Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge, Glycyrrhiza glabra L. -кепжылдык шоптесш еамдктер, Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge, Ccratocarpus arenarius L., Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl -б1ржылдык шоптесш ociMfliicrep, Spiraea hypericifolia L., Caragana pumila Pojark. - буталар, Ephedra distachya L. - буташа, Atriplex cana C.A. Mey. - жартылай бута, Thymus marschallianus Willd. - жартылай буташа болып табылады.

2.3 Зерттеу e/ucrepi

Топырак жэне ociMfliicrep кулшщ курамындагы альфа- жене бета- соулелершщ активтшп Б1тпм жэне гылым министрлт К,.И.Сетпаев атындагы, геологиялык, гылымдар инетитутыньщ, изотопты геология • лабораториясында профессор Н.Г. Сыромятниковтын, баскаруымен жалпы к,абылданган радиометрлж жене гамма-спектрометрл1к едютер1 аркылы аньщталды. Топырак, улплер! 25 см теренд1ктен алынды.

Гамма-сэулслснудщ Э.М.К,. ионданган сэулеленуд1 олшсугс арналган РКСБ-104 (1991) куралы кемепмен есептелдь Аныктау бес нуктеде журпзшдь (квадрат бурыштарында жене ортасьшда). Бес рет елшеудщ орташа мэш алынды.

©амджтер оркендершщ морфологиялык корсетюштерш олшеу гулдену фазасынца журпзищ. Зерттеу журпзшген нуктелерден epöip оамдгктер TypiHeH 13 данадан алынып, барлыгы 689 оймдоктщ сабактарыньщ узындыгы, жапырак,тар так,тасыныц узындыгы Жене еш елшещц.

6с1мд1ктер турлер1 Флора Казахстана (I-IX) бойынша аныкталды. Кдзакша атаулары С. А. Арыстангалиев, Е.Р. Рамазанов (1977) кггабы бойынша берщдь Сонымен катар, С.К.Черепанов (1981) жене С.А.Абдуллина (1999) бойынша ес1мд1ктердщ атаулары мен жуйелену1 тексершдь бамджгер кауымдары экологиялык жуйелену бойынша 6ipiKTipüifli. с

Анатомиялык зерттеулер гулдену фазасында жиналган ос1мд1ктер сабагыньщ ортацгы болшне жене сабактыц ортацгы болтндеп жапырактарга журпзщщ. 0ркендер1 70% спиртте жэне Страсбургер-Флемминг ед1с1 (спирт, глицерин, су, 1: 1: 1) бойынша фиксацияланды. Анатомиялык, зерттеулер колдан жене тоцазыткыш микротомда даярланган кесшдшерде журпзщдь Кесшдтер калындыгы 10-15 мкм.

Жапырак, эпидермис! 5%.NaOH ертндшершде даярланды. Суретгер арнайы фоток,оНдыргылы МБИ-6 микроскопымен TycipLnfli (улгайтылуы 63; 280 есе). Арнайы сурет салатын к,урал (РА-4) колданылды. Анатомиялык зерттеу кезшде сызыктык олшеуге арналган окулярлы микрометр MOB 1-15" (улгайтуы - 15,4 есе, обьектив х 8) пайдаланылды.

9с1мд1ктер оркендершен 1980 уакытша перепараттар даярланды.

Экспериментпк жумыс нотижелерш математикалык, ецдеуде Г.Н.Зайцев (1990) жене Лакин Г.Ф. (1990) ецбектер1 колданылды.

Топырак улгшср1 жене еамджтер кулшщ курамындагы альфа-жене бета- соулелерщщ активтшп мен ociMfliKTcp еркендершщ морфологиялык корсетиштср! арасындагы байланые

мэндер1 арнайы компьютерлж багдарлама "БТАТГС" арк,ылы аныкталды.

3 ИОНДАНРАН СЭУЛЕЛЕНУДЩ 8СЕР1НЕ БАЙЛАНЫСТЫ СЕМЕЙ ПОЛИГОНЫ ОС1МД1КТЕР1 6РКЕНДЕР1НЩ МОРФОЛОГИЯЛЫК, К.¥РЫЛЫСЫ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

3.1 Зерттелген аймактыц топырапл жэне кейб1р есщщктершщ радиоактивп заттармен ластануы

Ионданган сэулеленудщ эсерше байланысты, ес1мд1ктер эркендершщ морфологиялык, жэне анатомиялык, к,урылымынын, к,аз1рп кездеп ерекшел1ктерщ сипаттау ушш, зерттелген нуктелерден топырак, улгшер1 алынып, олардьщ альфа- жэне бета-активтшп анык,талды. Сонымен к,атар, б1ршип нуктеден алынган кейб1р ое1мд1ктер кулшщ к,урамына да анык,тау журпзищ. Топырак, улплср1 к,урамындагы альфа- жэне бета- сэулелершщ активтшк мелшер! 1- кестеде бершген.

Кесте 1'

Топырак, к,урамындагы интегральды альфа- жэне бета-соул слсршщ активтшк мелшер! (Бк/кг).

Гамма и, Топырак,тагы,

В сэулелену- се О, а Бк/кг

>- ДЩ Альфа- Бета-

X Э.М.К,. актив- актив-

мкзв/саг г-1 тшк тшк'

1 I 0,44 П-5.Ш 770±220 2050±80

2 II 0,67-0,79 П-8.Ш 660±220 1350±80

•з III 0,21 П-7.Ш 270±220 1720±80

4 IV 0,18-0,21 П-З.Ш <160 1480±80

5 V 0,14-0,19

6 VI 0,16-0,18

Бак,ылау нуктелершде ядролык жарылыстар журпзш-мсгсщцктсн, ол жерлердщ топырак, улгшершщ к.урамына талдау журпзшмедь Б1ршцп жонс еюнгш нуктелерден алынган топырак, курамында альфа- жэне бета- активтшк б1ршама жогары

болгандыктан, топырак; к;урамына гамма-спектрометрлж талдау журпзшдь

Алынган топырак, улплерщде табиги радионуклидтердсн жогары мелшерде 40К (<1500 Бк/кг), жасанды радионуклидтерден шЕи (130-250 Бк/кг), 154Еи (150-290 Бк/кг) кездесл!

Бул магиметтерге экологиялык, тургыдан бага беру к,иын, ойтксгп 1996 жылы кдбылданган радиациялык, к,аушс1здж молшершдс (РК,М-96) топырак, жэне ес1мд1ктср ушш радиоактивтж к,аушс1зд1к мелшер1 белплсшп анык,талмаган. Осыган байланысты, топыракдыц интегральды алы1)а- жене бста-активтшгшщ радиациялык; цауштшп топырак, тузшетершщ кдлыптасуына кдгысатын Жер кдбатыньщ жогаргы болтндеп тау жыныстарынын, радиоактивтшпмен салыстыру арк,ылы багаланды. Осы мак,сатта жсргипкгп тургындар ушш кдушаз саналатын уран, торий жэне калий табиги радиоэлементтердщ орташа молшер1 жогары (кларка) болуымен сипаттйлатын к,ышк,ылдык, к,урамныц магмалык, жыныстары алынды (кесте 2)

Кесте 2

Жер к,абатыныц к,ышк,ылдык, курамды магмалык, жыные-тарындагы уран, торий жоне калийдщ орташа мелшср1 (%) жопе оган сойксс.интегральды альфа- жоне бета- активтшк (Бк/кг)

Ре Элемент Магмалык, Альфа- актив- Бета- актив-

тс жыные тшк Бк/кг. тшк Бк/кг.

тагы молшср1, %

1 Уран 3,3 х 10 4 332 249

2 Торий 12,5 х 10"4 308 205

3 Калий 2,7 — 753

Интеграль

-ды актив- - 640 1207

ПЛ1К

Радиоэлементтердщ орташа мелшер1 жоне оган сэйкес интегральды альфа- жоне бета- активтшк бершген. Радиоэлементтердщ орташа молшср1 А.П.Виноградов, К.Таркьян жэне К.Ведеполя (1990) мол1меттер1 бойынша бершдь Топырак, улплер1мен салыстырганда, топыракдыц интегральды альфа-активтшп магма жынысыныц активтшгшен артык, емес. Ал, бета-

активтшк барлык топырак, улплершде отс жогары болуы, бета-сэулеленудщ непзп K03Í - калий-40 радионуклидппц жогары молшерде болуына байланысты.

Сонымсн кдтар, 6ipÍHiui нуктеден алынган еамджтердщ кулшщ курамындагы альфа- жене бета- сэулслерщщ активтшп анык,талды (кссте 3).

Ксстс 3

Оамджтердщ к;урамындапл интсгральды альфа- жэне бета-соул елерппц активтшк мелшер1 (Бк/кг)

PeTi Нукте Ос1мдж Typi 1 кг KYP-rak eciM-джтеп кулдщ мелшер,г Ocímaík кул i, Бк/кг.

Альфа-актив-тшк Бета-актив- ТШК

1 I Galium vcrum L. 79,16 49+20 841+10

2 I Phlomis tuberosa L. 200 300±60 302±32

3 1 Artemisia serótina Bunge. 83,33 33+11 1125+13

4 I Spiraca hypericifolia L. 52,94 20+10 408+6

BipiHiiii' нуктеден алынган Phlomis tuberosa L. жэне Artemisia serótina Bunge оамджтершщ кулшщ курамында гамма-спсктромстрлк зерттеу ксзшдс, 137Cs (15-36 Бк/кг), 152Еи (20-52 Бк/кг), 154Eu (16-40 Бк/кг), б0Со (26-40 Бк/кг) радионуклидтср1 бар сксндш аныкталды.

Дсгснмсн, еамдж кулшщ гамма- спектромстриялык талдауы бета- активттктщ Hcri3ri K03Í К40 (-600 Бк/кг) екецщгш корсстп.

Оамд1ктердщ радионуклидтерщ Ko6ipeK жинак;тауын морфологиялык ерекшел1ктсрше байланысты туацщругс болады. Ос1мд1ктердщ TipmmiK формалары ос1мд1кгердщ радиоизотоптарды ейцру (9üSr,137Cs) кабшеттшне occpiH типзедк Bcipece, агаш бута, шоптесш еамдисгердщ мушелершщ жацару бурииктершщ орналасуы эсер етедк Копжылдык, шоптесш оамджтердщ (Phlomis tuberosa L., 'Artemisia serótina Bunge,) жацару 6ypiiiÍKTepi топыракта немесе оныц жогары бетшде кьгетап шыгатындыктан, осы еамд1ктерде радионуклидтер коп молшерде жинак,талады. Ал, бул ociMfliKTcprc Караганда,бутада (Spiraca hypericifolia L.) радио-

нуклидтср аз мелшсрде жинак,талган. Ce6e6i, буталардьщ жацару 6ypmiKTepi топырак,тан жогары ашык, жерде орналасады.

Сонымен, оамджтерде радионуклидтердщ коп молшерде жинакталуы оамдктердщ морфологиялык, cpeкшeлiктepi мен •пршшк формаларына байланысты деген тужырым жасалды.

3.2 Копжылдьщ iiionTCciii ос1мдактер оркеццершц морфологиялык курылысы ерекшели<тср1

Bipimui нуктсден алынган топырак, улплср1 к,урамында альфа-жене бета- соулелершщ активтшп жогары болгандьщтан, осы нуктеден алынган еамджтердщ морфологиялык; к,урылысы сипатталып, бак,ылау (V, VI) нуктелершен алынган ociMfliicrep орксндсршщ морфологиялык, к,урылысымен сальгстырылды.

Bipiumi нуктеден алынган оспмджтср оркендерщ бацылау (V; VI) HyKTCJicpiHCH алынган оамд1ктср оркендер^мен салыстырганда байк,алган ерекшелжтер:

Calium verum L. BipiHUii нуктеден алынган oci мдi ктердi 11, 6nÍKTÍri - 69,34 ± 3,76 см, бакдллау нуктелершде 37,17 ± 1,93 см. (V), - 43,09 ± 2,56 см (VI) (сурет 1), ягни топырак; курамыпда альфа- жене бета- активтшк молшср1 жогары бол ганда, оелмджтердщ бшктш де артк,ан. Bipiiimi жоне ckíhhií нуктеден оамджтср оте жак,сы к,аулап оскен. Буынаралык,тарыныц, узындыгы олшенш, ep6ip буынаралык;тар узындыгы жекс-жске салыстырылды (сурет 2). BipiHmi нуктедеп оамджтердщ сабагы жуан, жапырак,тар так,тасы узын, chí жалпак,тау. BipiHmi нуктедеп оамджтер жапырак,тары так,тасыныц узындыгы — 3,03 + 0,10 см, cni - 1,04 ±0,04 см, бакдллау нуктелершде — жапырак;тар так,тасыньщ узындыгы — 2,47 ± 0,11 см (V), 2,58 ± 0,08 см (VI), chí - 0,63 ± 0,03 мм (V); -0,64 ± 0,02 мм (VI).

Bipiumi нуктедеп ос1мд1ктердщ жаппай гулдену кезсти — маусым айынын, 20-29 Kyimepi (1998 жылы), маусым айынын, 14-24 кундср1 (1999 жылы) аралыгында болды. Ал, алтыншы нуктеде - 26 маусым - 6 1шлдс (1998,99) кундср1 аралыгында болды. Bipiumi нуктедеп оамджтерде гулдену фазасы ерте басталады.

Phlomis tuberosa L. Морфологиялык, к,урылысында айыр-машылык,тар байк,алган жок, (сурет 1).Алайда,б1ршш1 нуктедеп еамджтердщ Kcñ6ip даналарында сабак,тын, буралып есу к,убылыстары байк,алды жоне бак;ылау ociмдiктepiнe к,араганда гулдену фазасы ерте журедк

Сонымен, топырак, жене ешмдктер кулннн, к;урамындагы интегральды алфа- жене бета- соулелершщ жогары мелшерше байланысты', кепжылдык, шептесш ес1мд1ктерде есу iiponccTcpiniH,

жеделдеу1 (Galium verum L.) жоне гулдену фазасыныц сртс журу1 (Galium verum L., Phlomis tuberosa. L.) байк,алды. Морфологиялык аномалиялар жапырак, так,тасыньщ узындыгы мен еншщ артуы (Galium verum L.) сабактын, жуандауы (Galium verum L.) сабактын, осу багытыньщ 03repyi (Phlomis tuberosa. L.) туршде байкдлды.

Эртурл! нуктелерден алынган еамджтер сабак,тарыньщ морфологиялык керсстюштерДгулдену фазасы)

Бшктт, см

80 70 60 50 40 30 20 10 0

Galium verum L. Phlomis tuberosa L. Artemisia serótina Glycyrrhiza glabra L.

Bunge

ЕПнукте ШНнукге QUI нукте D1V нукте □ V иуктс О VI нукте'

Сурет 1

Эртурл1 нуктелерден алынган Galium verum L. сабактарынын, морфологиялык KopccTKimTcpi (гулдену фазасы).

Буынаралык узьпщыгы, см

—♦ 1 иуктс —в—V иуктс -А-vi пуп» Вуьшаралик, сани

Сурет 2

An, Glycyrrhiza glabra L. xohc Artemisia scrotina Bunge. eciMAiKTep bpKCHflepiHfle Mop(])o/ior№UiUK 03repicTep 6aHK,ajiMaflLi (cypeT 1). Ocbi^aH, y3aK, yaK,WTK,a co3buiFaH HOH^aHFan coyjicjicnyAiH,

OciM^iKTCp OpKCM/iCpillin MOp(])OJTOrHHJII)IK, KYPUJIblCLIHa THri3CTiH ocepi Sipflcft eMec jjereH TyxbipbiMFa Keji;iiK.

3.3 BipjKMjmtiK moirreciH ociivwiKTepi opKeiwepiiriu Mop^ojioraajiLiK KYPi>i.ii>ici»i epcKMGJiiKTepi

3epTTey acyMbicbiMbOflbiH, HoraJKCJiepi 6oHMHiua, öipacmiflbiK, inenTCciH ociM^iKTep opKeHflepiH^e MopiljojiorwuiMK, epeianc Rcjirijicp 6aHK,ajiFaH >kok, (cypeT 3).

6pTypjii nyKTCJicpflCH ajibinraii ociM/iiKTcp caCaKTapuirbiit M0p4)0^0rHJüibiK, KopceTKiuiTepi.

70

(¡0 -50 40 30 -\ 20 10 -\ 0

Ceratocarpus arenarius L E3 I hyktc

Petrosimonia sibirica (Pall.) Bungc.

Descurainia sopliia (I.)

Scluir „ .

. 0CIM/1IK Typi

311 hvktc □ III hvktc ÖIVhjktc DV HyKTC □ VI hvktc

Cyper 3

M0pc}30JT0ri«uibiK, anoMaJiHHJiap, hfhh ca6aK,TbiH, ocy 6aFbiTbiiibin 6y3LUiybi Descurainia Sophia (L.) Webb ex Prantl. ociM^iriniii, KciiGip AaiianapbiH/ia KC3/iccTi.

Mop(j[)OJioni5iJibiK, aHOManHHJiapflbiH, naitaa 6ojiybi noimaiiran coyjicjicHy/un /KiiHajiy MOJiincpinc öaiuiaHbicTbi öoJiFaHÄWKTan, XHHajiy Mejimepi 6ipacbiJiAWK, werrreciH ecinaiKTepae a3 CoH№iK,TaH,

Mop<l)OJiorHH/iMK, COTcpicTep/un 6aHK,aJiybi ociM^iKTcp/tin TipminiK (jiopMajiapbiHa /(a GaiuiaHbicTbi 6ojiaTHHbi Tarbi a a aHK,biHAajia Tyceßi. OiiTKCHi, hohßanrah csyjiejieHy 6ipTiHflen naiifla Gojihthh Ghojioiwijimk, aybiTKynibiJTHK,Tap/ibi TyrbraaTbiHbi ScjirLni.. Ocbiran GaiinaHbicTM, GipjKbuiAMK, merrreciH eciMfliicrepfle MopcliOJiormuibiK, 03rcpicTcp cupeK Typ^e 6aftK,a^aflbi hcmccc My/wcM 6aHK,ajiMaybi MyMKiH.

CoHHMeH, y3aK; yaic,biTK,a ccwbuiraH Hoimanran coyjicjicHy Typjicpiiiin eciMfliKTep opKeimcpiiiin MopcJjojiorMiLribiK, K,ypbuibicbma THri3eTiH ecepi öipfleii eMec CKCiißiriii 6aüK,aüMbi3.

3.4 Бута ociiMzuKTcpi оркендершщ морфологиялык к\рылысы срскшсл1ктср1

Буталар оркендершщ морфологиялык курылысында есу процестершщ жеделдеу1 (Ephedra distachya L.) байкдпды (сурет 4). Эртурл1 нуктслсрдсн алынган ес1мд1ктер сабак,тарыньщ морфологиялык, KopceTKiuircpi.

Ocim;uk бинсгМ,см

80 -у

Spiraea hypericifolia L. Caragana pumila Pojark Ephedra distachya L

Е1нукте □ H ну кто ЕШ1 нукте □ TV нукте □ V нукте О VI нукктг

Сурет 4

Морфологиялык аномаЛиялар жапырак, тактасыньщ iuiKe карай оратылуы (Spiraea hypericifoliaa L.) жэне бутакшаларыныц оте тыгыз бутак,тануы (Ephedra distachya L.) кубылыстары байкалды. Ephedra distachya L. еамдтн есушщ жеделдеуше, сабагыньщ ете тыгыз бутактануы мен бутакшалардын, жогаргы жагынан буйралануына ягни, осындай морфологиялык срекшелгктерше суйене отырып, топыракдъщ радиоактивп заттармсн ластануы децгешн аныктауда крлдануга болады.

3.5 Жартылай бута ociMfliicrepi оркендершщ морфологиялык К¥рылысы ерекшсл1ктер!

Жартылай буталар орксндсршдс морфологиялык езгср1стер байкалмады (сурет 5). Осы оамд1ктсрд1ц ионданган соулелену мoлшepi ocepine реакциясын нак,ты аньщтау ушш, радиациялык ластануы жогары жерлерден турлер альшып, салыстырмалы турдс зерттеулер журпзуге мумкшшшк болмады.

8ртурл1 нуктелерден алынган ociMfliicrep сабак,тарыныц морфологиялык; корсеткштерй

Ос i ид i к Cjikriri, см

AI ~¡

15 10

5 0

J

SP

' Artiplex cana С.А. Мсу Thymus marschallianus Willd

ЕПнутсте ЕЗПнукге ОШн)кге ЕЯ1Унуктс DVHytcre ИУ1нукте

Сурет 5

Топырак,тыд жоне оамджтер кулшщ альфа-жэнс бста-актинтшп мен TipmüiiK формалары opтYpлi оамджтер орксндсршщ морфологиялык; KepceTKiniTepi арасында тыгыз байланыс бар.Топырактын, альфа-жоне бета-соул елсрппц актшгплтнщ артуына немесе томендеушс байланысты, ос1лщктср орксндсршщ морфологиялык KepccTKiiiiTcpi (сабактыц узындыгы, жапырак, тактасыньщ узындыгы мен еш) артады немесе темендсйд1,япп1 олар тура сызыктык тэуелдшкте болады.

4 АЛЬФА-ЖЭНЕ БЕТА-СЭУЛЕЛЕР1НЩ АКТИВТ1Л1Г1НЕ БАЙЛАНЫСТЫ еСШДЖТЕР 0РКЕНДЕР1НЩ АНАТОМИЯЛЫК, К,¥РЫЛЫСЫ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

BipiHiiii нуктеден алынган топырак курамында интсгральды альфа-жоне бета- соулслершщ активтшк Mojiincpi жогары болгандыктан, осы нуктеден алынган оамджтер оркендершщ анатомиялык Курылысы сипаггалып, баска нуктелердеп оамджтер оркендершщ курылысымен салыстырылды (ocipece, бакылау нуктелер1мен).

4.1 Кошкылдьщ шоптссш gcímaíktcp оркендершщ анатомиялык; курылысы cpeKJiiOfliKTcpi

Топырактын, альфа- жоне бета- соулслершщ артуына байланысты копжылдык шоптесш оамджтер сабагыныц íihkí курылысьшда алгашкы кабык калындаган (Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge, Glycyrrhiza glabra L.), озек паренхималарыньщ мелшер1 арткан (Galium verum L., Plilomis tuberosa L.), ксилема тутсктершщ ауданы улкейген (Galium verum

L.). Жапыракдъщ iiiiKi к,урылысында баганалы мезофилл кабат саны турак,ты, клетканьщ Manuiepi (узындыгы мен eHi) улксйген (Galium verum L.), борпылдак, мезофиллдщ кабат калындыгы арткан (Galium verum Ь.),етюзпш шоктын. ауданы улгайган (Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Glycyrrhiza glabra L.). Эпидермис клеткаларыньщ nimmi езгерген (Galium verum L.), мелшер1 арткан (Galium verum L.), клеткаларыньщ к;абык,шалары калындаган (Glycyrrliiza glabra L.). Копжылдык шоптесш ешмд!ктер орксндершщ анатомиялык, курылысы срскшслжтер1 4,5,6 кестелерде бсршген. BipiHmi нуктеден (сурет 6 А.Б.В.Г.) жоне бакылау нуктес1нен (сурет 7 А.Б.В.Г.) алынган Galium verum L ociMÄiri еркеншщ iimci к,урылысы суретгерде бершген.

4.2 Б1ржылдык шоптесш енмдштер оркендершщ анатомиялык курылысы ерекшел1ктер1

Б1ржылдык, menTeciH ociMfliKTcp сабагынын, iimci курылысында мынадай срекшелктер аныкталды. Алгашкы кабык, калындыгы азайган (Ceratocarpus arenarius L., Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge) алгашкы кдбык калындыгы калындаган (Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl.), езек паренхималарыныц молшср1 арткан (Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge), шоктык жэне шокаральщ аймак колем узарган (Descurainia sophia (L.) Webb cx Prantl.).

Жапырагынын, iiiiKi курылысында: етгазпш шок- ауданы улгайган (Petrosimonia sibirica(Pall.)Bunge), эпидермис клеткаларыньщ молшер1 арткан (Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge.

4.3 Бута ociMoiKTepi оркендершщ анатомиялык курылысы epcKme-iiKTepi

Буталар сабактарыньщ iuiKi курылысында: еюшш perri жабындьщ улпа - перидерма кдлындаган (Spiraea hypericifolia L.), озектк сэуле кецейген (Spiraea hypericifolia L.), езекпк сэулеш курайтын клеткалардын, катар саны арткан (Spiraea hypericifolia L.), озек паренхималарыньщ мелшер1 улкейген (Ephedra distachya L.), склеренхима клеткалары тыгыз орналаскан (Ephedra distachya L.). Жапырактьщ iuiKi курылысында баганалы мезофилл кабат саны туракты, клетканьщ мeлшepi (узындыгы жэне eHi) улкейген (Spiraea hypericifolia L.), отизпш шоктьщ ауданы улгайган (Caragana pumila Pojark.).

KecTe 4

BpTypjii iiyKTCJiepacH ajibiHFaH ocím^íktcp caöarbinbiH, aHaTomhíuiwk, Kypbuibicbi epeKiuejiiicrepi.

•g c. Gcím/iík Typi HyK Te CaöarwuwH iunci kyplijiltcli

AaFauiK,bi KaGbiK KajiMitUHFH, MKM 03eK napeiiXHMajiapH MGJimepi, mkm KcHJie'Ma xyrik ay^aubi, xl0"3MM2

1 Galium verum L. I 47,15±1,80 32,00+1,16/34,92±1,20 5,42±0,29

2 Galium verum L. II 42,07±2,61 26,46+1,33/28,15±0,86 3,73±0,16

3 Galium verum L. III 42,15±2,00 31,76+0,66/31,53±0,95 4,53±0,29

4 Galium verum L. IV 36,76±1,29 21,69±0,83/24,07±l ,32 3,38±0,41

5 Galium verum L. V 30,46±1,29 19,92+1,31/22,92±1,05 2,42+0,18

6 Galium verum'L VI 29,48±0,38 24,42+0,87/25,22±0,37 ' 2,34±0,13

7 Phlomis tuberosa L. I 106,07+4,51 50,16±2,82/48,0±1,48 3,43+0,32

8 Phlomis tuberosa L. II 91,15±4,66 50,0±4,56/48,0+2,04 1,91±0,30

9 Phlomis tuberosa L. III 98,48±3,20 47,5±2,04/47,66±2,37 2,05+0,22

10 Phlomis tuberosa L. VI 63,08±1,00 36,70±2,35/38,82+2,70 2,47±0,24

11 Artemisia serótina Bunge I 67,38±3,51 36,92+2,58/40,38±2,46 1,38±0,14

12 Artemisia serótina Bunge II 67,76±4,14 41,92+1,29/42,23±1,91 1,76±0,23

13 Artemisia serótina Bunge III 60,0±3,45 39,53±1,28/39,76±1,72 1,07±0,07

14 Artemisia serótina Bunge IV 55,15±1,87 42,30+1,45/42,2±l ,78 1,46±0,40

15 Glycyrrhiza glabra L. I 76,27±4,10 40,06+1,87/39,26+1,69 6,53+0,65

16 Glycyrrhiza glabra L. II 76,98±4,31 42,05±2,65/44,97±2,14 6,57+0,98

17 Glycyrrhiza glabra L. III 67,51±3,88 37,01+2,36/37,96+3,15 5,11±0,40

18 Glycyrrhiza glabra L. IV 73,87±3,13 37,00+2,14/35,65+1,65 4,65+0,56

19 Glycyrrhiza glabra L. VI 57,77±2,81 38,61+1,94/37,18±2,07 6,81±0,96

Эртурл1 нуктелерден алынган осл.\цпктер жапырагынын, анатомиялык, курылысы ерекшел1ктер1

Баганалы мезофилл Борпылдак мезофилл Отизйш шок ауданы х10"3мм2

GciMflix Typi к,абат к,а-лындыгы мкм Клетка, мкм Кабат ка-лындыгы мкм

& X к,атар саны узындыгы eHi Катар - саны

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 Galium Verum L. 1 2 49,68±0,92 22,42+0,78 7,31±0,29 4-5 36^28+1,07 95,65±3,76.

2 Galium verum L. II 2 49,34+1,42 25,38±0,88 8,26±0,31 4-5 42,54+1,68 94,69+5,34

3 Galium verum L. III 2 40,83±1,53 21,23+0,93 6,30±0,30 4-5 32,73±1,51 61,92±1,63

4 Galium verum L. IV 2 39,30+0,78 19,0±0,27 6,30+0,26 4-5 38,83+0,89 74,63±1,97

5 Galium verum L. V 2 36,61±0,97 18,30+0,77 5,07±0,23 4-5 28,84+0,62 39,53±0,94

6 Galium verum L. VI 2 35,65+0,75 18,09±0,93 5,27+0,14 4-5 28,94±0,79 60,27±0,72

7 Phlomis tuberosa L. I 2 50,87±1,55 22,46+0,99 5,16±0,60 4 46,13+0,89 2201,57±170,10

8 Phlomis tuberosa L. II 2 53,34±1,63 21,38+1,13 6+1,29 4 54,54+1,14 1861,45+37,58

9 Phlomis tuberosa L. III 2-3 51,09+1,65 21,23+1,14 5,16+0,16 4 55,34±1,63 1416,17+128,19

10 Phlomis tuberosa L. VI 2-3 51,55+1,10 20,01+0,31 6,20±0,05 4 44,34±1,44 1431,14±36,08

11 Artemisia serótina Bunge I 2-3 34,69±2,54 36,68±0,70 14,61+0,93 5,23±0,28 3 18,53±1,42 48,82±2,12

12 Artemisia serótina Bunge II 2-3 35,23+1,76 34,06±1,94 15,76+1,03 4,48+0,24 3 25,69+1,95 47,03+1,38

ю о

Kecre 5 (xajiracbi)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

13 Artemisia serótina Bunge III 2-3 35.53+0,70 33,34±1,63 14,23+1,00 4,84+0,24 3 23,76±1,51 ' 53,07+3,36

14 Artemisia serótina Bunge IV 2-3 30,53+1,77 30,92±0,95 14,38±0,91 3,84±0,40 3 20,76±0,94 52,84±6,80

15 Glycyrrhiza glabra L. I 3 2 42,86±0,59 29,78±0,88 21,75±0,6l 4,53+0,26 3 21,94+0,47 287,44± 1,13

16 Glycyrrhiza glabra L. II. 3 2 45,20±0,65 24,94±0,83 15,56±0,53 • 5,50±0,19 3 20,64±0,47 240,28±3,26

17 Glycyrrhiza glabra L. III 3 2 45,71+0,83 29,22+0,43 17,03±0,26 5,76±0,32 3 19,52±0,64 203,17±4,19

18 Glycyrrhiza glabra L. IV 3 2 44,98±0,57 28,97±0,95 17,85±0,33 6,32+0,30 3 22,72±0,51 211,20+3,21

19 Glycyrrhiza glabra L. VI 3 2 43,36±0,47 29,66+0,29 16,07±0,37 5,69±0,17 3 23,35±0,51 208,45+2,70

EcKepiy

1. Egjiuicktíh, ajibimbi

2. EejinieKTiií 6e/iiMi

— xorapFbi Saranajibi Me30(})iLi.n

— TeweHri 6aFaHaJiH MC30(j)im.Ti

вртурл1 нуктелерден алынган оспмд1ктер жапырагы эпидермиспнщ ерекшел1ктерь

С- eciMfliK xypi и a >- Эпидермис

Жогаргы Клетка саны (1мм2) Томеип - клетка саны (1мм2) Жогаргы устьица саны . 1мм2. Темепп устьица саны 1мм2.

1 Galium verum L. 1 201±3 280+7 55±2 51+1

2 Galium verum L. II 227±7 321+7 52±2 50+1

3 Galium verum L. III 217±3 24б±1 53+1 46+1

4 Galium verum L. IV 355±6 363±4 58+2 45+2

5 Galium verum L. V 325+8 329±4 50+1 42±2

6 Galium verum L. VI 287±3 317+3 ' 50+1 43±1

7 Phlomis tuberosa L. I 465+2 546±23 - 139+9

8 Phlomis tuberosa- L. II 437+7 ■ 581+9 _j - • 169+5

9 Phlomis tuberosa L. III 589±16 615±27 - 258±16

10 Phlomis tuberosa L. VI 519±6 601+3 - 222+8

11 Artemisia serótina Bunge I 502±18 519±14 - 103+5

12 Artemisia serótina Bunge II 491±19 612+19 - 115±4

13 Artemisia serótina Bunge III 464±20 536±18 - 82±4

14 Artemisia serótina Bunge IV 531±12 620±20 - 104±5

15 Glycyrrhiza glabra L. I 804±5 707+5 147+4 165+3

16 Glycyrrhiza glabra L. II 731 ±5 785+4 137+3 181+1

17 Glycyrrhiza glabra L. III 758±5 607+5 161+2 143+1

18 Glycyrrhiza glabra L. IV 653±6 705±5 167±2 144±5

19 Glycyrrhiza glabra L. VI 607±5 734±7 163+2 136+4

N3 ni

Б1ршнп нуктеден алынган ваЦит уегит Ь. ослмдт оркеншщ ш к,урылысы

А-сабаГЫНЬЩ Квлденен; кесШДКЛ 1-эпидермис, 2- алгашкы кабых, 3-орталык; шецбер. Б-Жапырагыньщ келденед КеСШДИП 1-эпидермис, 2-багапалы мезофилл, З-борпылдак; мезофилл, 4-етызпш шок

Сурет 6

В-Жотаргы эпидермис 1-эгтадермис клеткалар 2- усгыщалар. Г-Томенп ЭПИДерМИС 1-эпидермис ютеткалар 2- устыщалар З-тукшелср

Бесшип нукгеден альшган ОаНит уегит Ь. еамдт еркеншщ шю. к,урылысы

А-Сабагыныд келденец Кесшд1с1 1-эпкдермис, 2- алгашкы кабык, 3-орталык шецбер. Б-Жапырагыныд келденец КеСШДКП 1-эпвдермис, 2-баганалы мезофилл, 3-борпыдцак мезофилл,4-отюзгиц шок;

Сурет 7

В-ЖОГаргы эпидермис 1-эпидерме клеткалар 2- устышалар. Г-ТОМСНП эпидермис 1-эпидермис клеткалар 2- устьицалар З-тукшелср

4.4 Жартылай бута есшдактер! еркендершщ анатомиялык курылысы ерекшел1ктер1

Жартылай буталар сабактарыныц imid курылысында ерекше озгер1стер байкалмады (Atriplex сапа С.А.Меу.,Thymus marschallianus Willd.). Жапырагыныц iund курылысында отюзпш шок; ауданыньщ улгаюы байкалды (Thymus marschallianus Willd.).

Зерттеу нэтижелерше суйене отырып, узак, уакытад созылган ионданган сеулелену молшсрше байланысты TipmLniK формалары ортурл! оамджтер (кепжылдык шоптеси! еащйктер, бг'ржылдык menTeciH еамджтер, буталар жэнс жартылай буталар) еркендершщ анатомиялык, курылысында 'ортурл! радиоадаптациялык белгшер к,алыптаск,ан деген тужырымга келугс болады. Осыган байланысты, оамдйстердщ TipmLniK ету ортасына ертурл! бешмделгендт байкалады.Сонымен, еамджтср оркендершщ морфологиялык жонс анатомиялык курылысындагы e3repicTep б1ржылдык monTccin жене жартылай буталы оамджтерге Караганда, кепжылдык menTeciH жене буталы оамд1ктср еркендер1нде Ko6ipeK байкалды.

РЫЛЫМИ - ПРАКТИКАЛЫК, УСЫНЫСТАР Зертгеу жумысымыздьщ нотижслер1 бойынша, мынадай гылыми-практикалык усыныстар жасалды:

1.Морфологиялык езгерютерше (осу процесшщ жеделдеу1, сабактарыныц отс тыгыз бутактануы жене спираль Topijjii оралуы) байланысты, Ephedra distachya L. ociMfliri топырактын, радиоактшт заттармен ластану децгейшщ керсетюнй бола алады.

2.0ciMfliicrep оркендершщ imra курьшымындагы белгшер-территорияньщ радиоактивп ластану децгешнщ Heri3ri KopeeTKimi болады. Galium verum L. оамдтнщ еркеншдеп 03rcpicTcpinc (сабагыньщ imid курылысында: алгашкы кабыктьщ калындауы, озск паренхималары мен ксилема тупк ауданыньщ артуы; жапырагыньщ iniKi курылысында: баганалы мезофилл клеткаларыньщ мелшер1, борпылдак мезофиллдщ калындыгы жене отизпш шок ауданыньщ улгаюы, эпидермис клеткаларыньщ саны мен nimiHiHiH, o3repyi) байланысты, топырактын, ластану децгейш аныктайтын биоиндикаторлык тур ретшдс пайдалануга болады.

3.Зерттеу нотижелер1 эл-Фараби атындагы К,азМУ-дщ биология факультет, ботаника кафедрасында биология мамандыгы бойынша "Оамджтер морфологиясы мен анатомиясы" жонс "0ймд1ктердщ экологиялык анатомиясы" пэндерш журпзуде косымша материалдар - ретшдс снпзищ.Сонымсн катар, Рсспубликаньщ баскадай жогары. оку орындарында усынуга болады.

ТУЖЫРЫМДАР

1. Оспмджтерде радионуклидтердщ кеп мелшердс жинакталуы ос1мд1ктердщ морфологиялык срскшел1ктер1 мен - TipuiüiiK формаларына байланысты.

2.Топырак;тыц интегральды альфа- жоне бета- еоулслершщ активтшгшщ артуына байланысты, еамд1ктерде (Galium verum L., Ephedra distachya L.) ecy процестер1 жсделдещЦ жене оамджтердщ гулдену фазасы ерте басталады (Galium verum L., Phlomis tuberosa Ь.).0с1мдйсгер ертурл1 морфологиялык, аномалияларга ушырайды. Морфологиялык; аномалиялар жапырак тактасыныц мелшершщ (узындыгы жене cHi) артуы (Galium verum L.), сабактыц жуандауы (Galium verum L.), сабактьЩ осу багытыньщ 03repyi (Phlomis tuberosa L., Descurainia- sophia (L.) Webb ex Prantl.), жапырак, тактасыныц iuiKe карай оратылуы (Spiraea hypericifolia L.) тур1ндс кездесп. Топырактыц альфа- жене бета- активтшп мен TipmLuiK формалары ертурл1 eciMfliicrep вркендершщ морфологиялык, KopccTKimTepi арасында тыгыз байланые бар. Топырактыц альфа-жене бета- активтшгшщ артуы немесе темендеушс байланысты ociMfliKTep еркендершщ морфологиялык, KopceTKiniTepi де аргады немесе томендещц, ягни, олар тура сызыктык тэуелдшкте болады.

3. 0с1мд1ктср оркендершщ анатомиялык курылысында ортурл1 радиоадаптациялык белгшер калыптаскан. Сабактыц iuiKi курьшысында алгашкы кабык калындаган (Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Artemisia serotina Bunge, Glycyrrhiza glabra L., Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl.), алгашкы кабык калындыгы азайган (Ceratocarpus arenarius L., Petrosimonia sibirica (Pali.) Bunge, Ephedra distachya L.), eKiHiui perri жабындык улпа - перидерма Калындаган (Spiraea hypericifolia L.), озек паренхималарыныц молшер1 арткан (Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Glycyrrhiza glabra L., Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge, Ephedra distachya L.), ксилема тупктершщ ауданы улкейген (Galium verum L), шоктык жоне шокаралык аймак келем1 узарган (Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl.), озекпк сеуле кецейген (Spiraea hypericifolia L.), ©3eKTiK соулсш курайтын клеткалардьщ катар саны арткан (Spiraea hypericifolia L.), склеренхима клеткалары тыгыз орналаскан (Ephedra distachya L.). Жартылай буталар сабактарыныц iiiiKi курылысында ерекше белгшер байкалмады (Atriplex сапа С.А.Мсу.,Thymus marschallianus Willd.). Жапырактыц iniKi курылысында баганалы мезофилл кабат саны туракты, клетканыц мелшер1 (узындыгы мен еш) улкейген (Galium verum L.), борпылдак, мезофиллдщ кабат калындыгы арткан (Galium verum L.), отюзпш шоктыц ауданы улгайган (Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Glycyrrhiza glabra L., Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge,

Caragana pumila Pojark., Thymus marschallianus Willd.). Эпидермис клсткаларыньщ nimiHi езгергсн (Galium verum L.), молшер1 арткдн (Galium verum L.,Phlomis tuberosa L., Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge), кабык,шалары кальщцаган (Glycyrrhiza glabra L.).

4. 0с1мд1ктер еркендершщ морфологиялык жене анатомиялык; курылысындагы езгерютер б1ржылдык, hioiitccíh жене жартылай буталы ос1мд1ктерге Караганда, кепжылдык, niorrreciH жене буталы ос1мд1ктер ерксндсршдс KoöipCK байкалды. Узак, уак,ьггк.а созылган ионданган соулеленудщ TipmLniK формалары ортурл1 оамджтер еркендершщ морфологиялык, жене анатомиялык, курылысына типзетш ecepi б1рдей емес. Осыган байланысты, вс1мд1ктердщ жеке турлершщ ионданган соулслеНуге дсген реакциясы ортурл! болады.

5. Морфологиялык 03repicTepine (есушщ жeдeлдeyi, сабактарыныц ете тыгыз бутактануы жене спираль TopÍ3/ú оралуы) байланысты, Ephedra distachya L. ecivmiri топырактьщ радиоактшт затгармен ластану децгешнщ керсетыил бола алады. 6с1мд1ктер еркендершщ íihkí курылымындагы белгшер - территорияныц радиоактитт ластану децгешнщ непзп керсетюии болады. Galium verum L. оамдшнщ оркеншдсп 03repicTepiHe (сабагыныц íiukí курылысында: алгашкы кабыктьщ калындауы, озек паренхималары мен ксилема тупк ауданынын, артуы; жапырагынын, imKi курылысында: баганалы мезофилл клеткаларыньщ MOJinicpi, борпылдак мезофиллдщ калындыгы жене отизпш шок ауданынын улгаюы, эпидермис клеткаларыньщ саны мен niuiiniiiiii, 03rcpyi) байланысты, топырактьщ • ластану децгсйш аныктайтын биоиндикаторлык тур ретшде пайдалануга болады.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАК,ЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНРАН МАКАЛАЛАР TI3IMI

1. Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С., Дурмекбаева Ш.Н. Семей

полигоны тещрегшдеп табиги фитоценоздардын, Kcii6ip доминанталары сабактарынын, анатомиялык курылысы ерекшел1ктер1 //К,азМУ. Хабаршысы,биология сериясы. -1998. № 5. - Б. 34-38.

2. Дурмекбаева Ш.Н., Мухитдинов Н.М.,Айдосова С.С. Семей

полигоны топырагы мен оамдтнщ алфа- жене бета-активтшгше байланысты оамджтер еркендершщ анатомиялык курылысы ерекшел1ктер1 // "ХХ1-гасырдагы аграрлык сектордыц дамуы масел елерГ Халыкаралык гылыми- пр. конф. материалдары. Кекшетау, 1999. -Б.З. - Б. 108-111.

3. Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С., Дурмекбаева Ш.Н. Альфа-

жене бета- сеулелершщ активтшпне байланысты Семей

полигоны кепжылдык, шоптесш ос1мд1ктер1 еркендерщщ курылысы срскшсл1ктер1// КдзМУ хабаршысы, биология сериясы.-1999. №8.-Б.19-35.

4. Дурмекбаева Ш.Н., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С. Семей

полигоны топырагыньщ алфа- жоне бета-сэулелерщщ активтшгше байланысты кейб1р бута еелмдхктер! оркендершщ курылыс ерскшслжтср1//1здсню,

Жаратылыстану гылымдарыньщ сериясы.-1999.№ 3.-Б.40-49.

5. Мухитдинов Н.М.,Айдосова С.С. Дурмекбаева Ш.Н

Ионданган сеулеленудщ осерщс байланысты. Семей полигоны б1ржылдык, шептесш ес1мд!ктер1 оркендершщ к,урылыс ерекшел1ктер1//1здсшс, Жаратылыстану гьищмдарыныц сериясы.-1999. № 6.-Б.35-48.

6. Дурмекбаева Ш.Н., "Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С.Семей

полигоны ес1мд1ктер1 оркендершщ радиоадаптациялык, ' белплср1//"К,азак,стан Республикасындагы Жогары оку орындарындагы жэне к;олданбалы гылымдардагы моселелер"атгы Халык,аралык,-гылыми конф.материалдары. -Астана, 1999.-Б.206-209.

7. Дурмекбаева Ш.Н., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С.

Определения индикаторных видов растений естественных фитоценозов для фиторемидиации //Материалы Межд.науч.практ. конф.посвященной памяти крупнейшего ученого Садыкова Б.Х. -Семипалатинск, 1999.-С137.

8. Дурмекбасва Ш.Н., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С.Семей

полигоны аймагьшдагы радиация эсерше байланысты еамдоктер оркендершщ морфологиялык, к,урылыс срскшсл1ктср1 //"Крршаган ортадагы ауыр металдар жэне радионуклидтер" атты Хальщаралык, гылыми-практ. конф.материалдары. -Семей,2000.-Б.214-221.

9. Дурмекбасва Ш.Н., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С.Структура растений как показатель радиоактивного загрязнения// Материалы Межд.науч.практ. конф. "Тяжелые металлы и радионуклиды в окружающей среде".-Семипалатинск, 2000. -С.221-222.

ДУРМЕКБАЕВА ШЫНАР НУРЛЫБЕКОВНА

МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ И АНАТОМИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СТРОЕНИЯ НАДЗЕМНЫХ ОРГАНОВ РАСТЕНИЙ В РАЙОНЕ ПОЛИГОНА "СЕМЕЙ "

Резюме

Диссертация состоит из введения, четырех глав, обсуждения полученных результатов, научно- практических рекомендаций, выводов, списка использованной литературы и приложения, содержит 29 таблиц, 33 рисунка.

Во введении обоснованы актуальность темы исследования, поставлены цели и задачи, научная новизна, положения, вынесенные на защиту.

В диссертационной работе представлены данные об изменении морфологических и анатомических признаков надземных органов растений естественных фитоценозов в районе полигона "Семей" в зависимости от ионизирующего излучения.

Исследования проводились в условиях Семипалатинской области, юго-восточная часть г. Дегелен (точки 1 и 2), зимовье Тайлан с.Саржал (3 точка), озеро Атомколь (предгорья Атымтай, 4 точка), Семейтау (5 точка, контроль), Коныртау (Аягуз) (6 точка, контроль).

Изучены представители различных жизненных форм Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge, Glycyrrhiza glabra L. (многолетники), Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge, Ceratocarpus arenarius L., Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl (однолетники), Spiraea hypericifolia L., Caragana pumila Pojark. (кустарники), Ephedra distachya L.(кустарничек), Atriplex сапа С. А. Mey. (полукустарник), Thymus marschallianus Willd. (полукустарничек) в фазу цветения. Также приведены результаты определения интегральной альфа- и бета- активности проб почв и растений. В первой и второй точках альфа- и бета- активность почв намного выше по сравнению с другими районами исследования. В составе золы растений (Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge) наблюдается высокая альфа- и бета-активность по сравнению с другими исследованными видами растений. Внешняя и внутренняя структура является индикаторами радиоактивного загрязнения территории.

Основные положения и. результаты исследования отражены в публикациях, в республиканских научных изданиях и в материалах Международных и научно- практических конференциях.

DURMEKBAYEVA SHYNAR NURLIBEKOVNA

PECULIARITIES OF. PLANTS" MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL STRUCTURE OF " SEMEI " TESTING GROUND

Speciality 03.00. 05. - botany Summary

The thesis consists of an introduction, four chapters, the issue of results, scientific and practical recomendations, conclusions, a list of literature and a supplement, 29 tables, 33 pictures.

In the introduction is based actuality of the theme of research, are given the main aims and tasks, the scientific novelty and the thesis which will be defenced.

The research work contains, particulars about the alterations of morphological and ahatomical structure of the overground organs of plants from "Semey" testing ground in dependense on the ionizing "radiation:

The research .works were held in conditions of "Semey" region, south — east part of Degelen mountains (points 1 and 2), winter station "Tailan" of the village Sarzhal (point 3), the lake Atomkol (near the mountains Atymtai, point 4), Semeytau (point 5, controll), Konyrtau, Ayagus (point 6, controll).

In the phase of blooming were researched the representatives of different forms of lige: Galium verum L., Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge, Glycyrrhiza glabra L. (perennial plants), Petrosimonia sibirica (Pall.) Bunge, Ceratocarpus arenarius L., Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl (annual plants), Spiraea hypericifolia L., Caragana pumila Pojark. (bushes), Ephedra distachya L.(small bushes), Atriplcx cana C.A. Mey. (half bushes), Thymus marschallianus Willd. (small half bushes) .The results of determing of integral alpha- and beta- activity of the ground and plants.

At the first and the second points is the alpha- and beta- activity of the ground much higher as compared with other districts of research.

The alpha- and beta- activity is in the ashes of plants as Phlomis tuberosa L., Artemisia serótina Bunge, much higher as compared with other kinds of plants. The external and inner structures of plants are the indicators of the radioactive ground soiling.

The main regulations and research results arc reflected in publications, reports which were read and discussed on an annual International - Scientific Practical conference and - Scientific theoretical conferences.

Подписано в печать 4. 09. 2000. Формат 60x84^ /16. Бум. офсетная. Печать офсетная. Усл.-п. л. 1,9. Уч.-изд. л. 1,8. Тираж 100. Заказ 377.

Издательство „Рылым" 480100, Алматы, ул. Пушкина, 111/113