Бесплатный автореферат и диссертация по географии на тему

Топонимические аспекты традиций природопользования и охраны природы казахского народа

ВАК РФ 11.00.11, Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов

Автореферат диссертации по теме "Топонимические аспекты традиций природопользования и охраны природы казахского народа"

504:801.311(574)

Крлжазба цщында

КАЙМУЛДИНОВА КУЛЭШ ДУЙСЕНБАЙ^ЫЗЫ

К^АЗАК,ТАРДЬЩ ТАБИРАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ЖЭНЕ К,ОРРАУ ДЭСТУРЛЕРШЩ ТОПОНИМИКАЛЫК, АСПЕКТ1ЛЕР1

11.00.11. — Айналадагы ортаны к,оргау жэне табигат ресурстарын утымды пайдалану

География гьыымдарыныд кандидаты гылыми дэрсжссш алу ушш дайындалган диссертациясыныц Авторефераты

Казахстан Республикасы АЛМАТЫ - 1998

Зерттеу жумысы Абай атындагы Алматы мсмлекспж университетшщ елтану кафедрасында орындалды

Рылыми жетеюша — Бейсенова Э.С. — география гылымдарыныц докторы, профессор, К,Р ЕМ-РА муше-корреспонденп

Ресми оппоненттер1 : Жаналиева Г.М.- география гылымдарыныц докторы, профессор

Кшшмова Э. Р . - география гылымдарыныц кандидаты

Жетегаш мекеме — К,азак,стан Республикасы Рылым Министрлт-Рылым Академиясыныц география Институты

Диссертация 1998 жылы / В желток,санда сагат / У ол-Фараби атындагы К,азак, мемлекетик улттьщ университетшде (480078, Алматы кдласы, ол-Фараби кешесц 71, -белме) география гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш беру жоншдеп К 14 А 01.04. диссертациялык кецестщ межшанде к,оргалады.

Диссертациямен ол-Фараби атындагы К,азак, мемлекеттк улттык; университетшщ кггапханасында танысуга болады.

Автореферат 1998 жылы 13 . карашада таратылды.

Диссертациялык, кецестщ ^ .

гылыми хатшысы Д^/^-— Доскаев К,.К,.

ЖУМЫСТЬЩ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Жумыстыц мацыздылыгы казак, халкыныц табигатгы пайдалану жэне коргау дэстурлерше катысты мэселелердщ топонимикалык аспект тургысынан арнайы жете зсртгелмеу1мен аныкталады. Бул багытты тацдап алуда синтетикалык дербес гылым саласы болып табылатын топонимиканьщ тарих, тш, география гылымдарына т&н эдю-тосищерд1 уйлсстсру мумюншшктерш накты гылыме мэселеш шешуге жумылдыру максатын коздедж.

К,азак,стандагы лингвистикалык арнайы зерттеулерде топонимиканыц жалпы мвселеяср! (Э. Абдрахманов) жеке облыстардьщ топонимиясын талдау мэселелерг (Е. К,ойшыбаев, О. Султаньяев, Б. Бектасова, К. Рысбергенова) топонимдк топтарга катысты мэселелер (В.Н. Попова, Е.А. Кер1мбаев) жалпы топонимикалык зацдылыктарды талдау (Э. Абдрахманов, Е.А. Кер^мбасв, Г. Сагидолдагийн) кдмтылган. Моселсш география гылымдары тургысынан саралаган арнайы зертгеу ретшде Г. К. К,оцкашбасвтыц географиялык терминология мэселелерше арналган диссертациясын атауга болады.

Аталган ецбектердщ К,азак,стан топонимикасын дамытуда зор улес коскандыгы белпль Арнайы зерттеулерде жинакталган гылыми кор б1здщ жумксымызда карастырылатын мэсслелергс теориялык-одгстемелж непз болгандыгын айрыкша атап етем^з.

Казак, атауларыньщ шыгу теп мен калыптасуындагы, дамуындагы этностык медениет факторларын арнайы карастыргак Е.А. Кершбаев (1992) географиялык факторды зерттеудщ к,ажетгшгш непздеген. К,азак халкыныц табигатгы достурл1 пайдалану жуйесшщ калыптасуы мен сипатына табигатгы коргауга жэне оныц ресурстарын тшмд1 пайдалануга катысты мэселелер тургысынан бага беру кажеттшп географияныц к;аз1рп тандагы езестч мэелелершен туындайды. Эйткеш кошпел1 казак когамыньщ сан гасырлар бойы табигатгы пайдалану барысында жинактаган географиялык бшм1 шаруашылыкты ттм/и уйымдастыруга нспз болган. Аталган бшм коры рухани мэдсниеттщ ауызша сипаты жагдайында титл ¡к тургыда жуйеге кели'ршп, урпактан урпакка беришт отырды. Осы орайда Б.А. Федоровичтщ (1950) казак топонимиясын "жазылмаган географиялык сездж" деп багалаганын срекше атауга болады. Бул "создштщ" казак халкыныц табигатты

пайдалану жэне коргау дэстурлерше кдтысты жаца кырларын ашудыц коршаган ортадагы ангропогсндЬс озгерктердщ каркыны мен аукымына бага беретш географиялык-экологиялык зерттсулер уппн колданбалы мэш зор. Мысалы, К,азак,станда ос1мдш турлершщ байыргы ареалдарын аныктаудыц топонимикалык одютерше катысты зерттеулер эл1 журпзшмеген.

К,азак, тшндеи гылыми терминологияны калыптастырып, 61'р жуйегс келтфу кажеттшп туындап отырган к,аз1рп кезевде хальщтык географиялык терминдердщ накты магынасын аньщтаудыц мацызы ете зор. Рылыми айналымга тусетш терминдердщ магыналык жуктемесп мен территориялык, ерекшелжтерш ажыратуда олардьщ пайда болу жагдайлары мен колданылу аукымы терец зсрттелу1 керек. Бул казактардыц табигатты пайдалану жэне коргау дэстурлершщ топонимиядагы керпнетерш арнайы карастыру кджетгшгш непздейдь

Сонымен, зерттеу такырыбыныц мацыздылыгы аталган мэселелсрдщ каз^рп, география гылымдары ушш озсктшпмсн жоне табигатты пайдалану теориясы мен К,азак,стан топонимикасында соны багыттарды дамыту кажеттшпмен аныкталады.

Жумыстыц мацеаты - казак халкыныц табигатты пайдалану жуйесшс талдау жасаудыц нспзшде топонимияныц акпаратгык мазмуныныц ерекшелнегерш аныктап, топонимикальщ эд1стердщ табигатты коргау юшдеп колданбалы мацызын непздеу.

Зерттеудщ мшдеттерг

» К,азак халкыныц табигатты пайдалану жуйесшщ калыптасуы мен ерекшелжтерш аныктаудагы географиялык фактордыц ролш ашып керссту

в Кдзак халкыныц табигатты пайдалану жэне коргау достурлерше байланысты калыптаскан топонимиясыныц акпараттык мазмунын аныктау

• К,азакстацньщ палеоландшафтарын калпына келт1ру жэне табши-антропогещцк геожуйелерд! коргау дсшдс топонимикалык деректерд! пайдалану аясын саралау.

Зерттеу обьектШ - казак халкыныц табигатты достурл1 пайдалануы мен табигатты коргау саласындагы менталитетше орай калыптаскан топонимиясы.

Зерттеу пат - казак топонимдерш табигатты коргау жене онын ресурстарын утымды пайдалану тургысында талдау меселелер1.

1ъшлми зерттеудщ жацалыгы. Усынылып отырган зерттеу жумысында казак халкыныц табигатты пайдалану жэне коргау

дэстурлершщ топонимикалык аспектшер1 туцгьпи рет арнайы зерттелдь Аталган меселет зсрттеудщ комплекс^ сипаты жумыста географиялык, лингвистикальщ, тарихи-археологиялык, олеуметпк, палеоботаникалык, зерггеулердщ нотижелерш талдап, тужырымдар жасауымыздан кершдь

Географиялык гылымдар тургысында туцгьпи рет казак, топонимдершщ акпаратгык, жукгемесшщ этноэкологиялык, нспздер1 талданды. Мэселет зерггеуде хальщтык, географиялык, атаулар экологиялык бешмделушшктщ (адаптация) тэжрибесш урпактан урпакка жетгазудщ к,уралы ретшде карастырылды. Муныц табигатгы к,оргау саласывдагы элеумегпк-экологиялык мосслслерд1 шешуде мацызы зор. Ецбекте дocтYpлi шаруашылыкка кажстп бшм коры шогарланган географияльщ атаулардьщ топтары сипатталынып, казак топонимиясына Tnecuii жайылымдык терминдердщ лексикалык-семантикалык топтамасы туцгыш рет ускнылды.

К,азакстан ландшафтарын коргауга катысты моселелср географияньш тононимикамен байланысы тургысынан алгаш рог непзделдь 1С пак топонимиясы непзшде ес!мдж жамылгысы o'Mcpiciepin атшктау жонс оны тарихи тургыдан кадагалау максатьшда тспонимикалык, матметтерд1 пайдалаиудыд алгашкн кадамы жасалынды.

Теорияльп■ ЛЮ1П. Диссертацияда айналадагы ортаны коргау мен табиги корларды 'пш.ад пайдалану мэселелерше катысты топонимикалык аспектысрдщ пэрмещц турде тужырымдалуы аталган шлым саласыпыц теориялык мосслслер) аукымын палеоэколзгия багытыида кецейте тусуге neri3 болуы Tuic. А™ казак топонимиясы материалдарыньщ географиялык, гылымдар тургысынан тунгыш рет арнайы талдануы К,азакстан топонимикасындагы жана багыттыц теориялык, непздерш салуга бастама болып табылады.

Жумыстыц практикалыц мат. Зерттеу нэтижелерш топонимикалык, термшологиялык созднстер жасау барысында пайдалануга болады. Лзндшафтарды калпына келт1ру. коргаудыц топонимикалык одю-тэсщдерше катысты тужырымдарды палеоэкологиялык, зерттез'лерде колданудьщ мумкшдт зор. Диссертацияда талданган деректер Kefloip жогаргы оку орындарыныц оку жоспарына енпзшген "Кдоакстап топонимикасы" арнайы курсында, "К,азакстанныц физикалык географиясы" курсында, арнаулы зкологи;ыык пондерд} окыту барысында кецшен пайдаланылатын болады.

Зерттеу жумысыныц эдктемеси К,азак, халкыныц табигатты пайдалану жуйесшщ курдел! сипаты жэне топонимияда жинакталган акпарлардыц комплекстшп, оларда табигатты коргауга катысты мэселелердщ кещнен камтылуы талдаудыц эртурл1 одк-тосшдсрш пайдалану кажеттшгш аньщтап бердь Дисссртацияда лингвистикалык (тарихи-этимологиялык, лексикалык-семантикалык), географиялык, экологиялык, картографиялык, тарихи эдютер колданылып, баска авторлардьщ археологиялык,, палинологиялык, одютер аркылы журпзген зерттсулершщ нотижелер1 талданды.

Крргауга усынылатын мэселелер:

1.К,азак халкы гасырлар бойы аридп экожуйелсрдщ географиялык жагдайларьша бешмделудщ нэтижесшдс табигатты пайдаланудьщ курде л 1 жуйссш калыптастырды. Экологиялык бешмделудщ тож!рибее1 урпактан урпакка географиялык, атаулар туршдс бершген.

2. Кошпсл! шаруашылык,ты журпзуге кажети накты географиялык, бшм коры казак, топонимиясыныц акнараттык, мазмунына жстекнп непз болып, срскшс атаулар топтарын калыптастырган.

3.Кдзак топонимиясындагы табигатты коргауга катысты моселелер ландшафт озгерштершсн хабар беретш топонимдерд! талдау жэне номинациядагы табуация кубылысыныц "табигатын" зерттеуге байланысты нспзделсуц.

Жумыстыц одкнамалык; неггзг — осы замангы географияньщ, табигатты коргау гылымдарыньщ базалык принциптер1 ономастикальщ номинацияньщ жалпы теориясы, этносгык экология мен табигатты пайдаланудьщ тужырымдамалары.

Зерттеу жумысыньщ сынащшн втуч (апробация).

Жумыста камтылган непзп мэселелер мен зерттеу нэтижелер! К,азак, ССР Географиялык когамыныцЗ сьезшде (Алматы,1990), Республикалык оку-методикалык конференциясында

(Петропавловск, 1992), Алматы мемлекеттж университетшщ гылыми-колданбалы, оку-методикалык, конференцияларында (1990-1998), К,Р ЕМ-ЕА-ныц география Институтыныц гылыми конференциясында (Алматы, 1998) талкыланып, 1990-1998 жылдарда басылып шыккан гылыми жинактарда жарияланды. Зерттеу жумысы Абай атындагы АлМУ елтану кафедрасыныц кецейтшген мэжшсшде ( маусым, 1998 ж ) К,Р ЕМ-ЕА тш бшм1 жэне география Институттарыныц гылыми кызметкерлер1, К,Р

Уюмеп жанындагы Мемлскетпк Ономастикалык, Комиссия мушелершщ катысуымен талкыланды.

Жумыстыц щрылымы зертгеудщ мшдеттерше сэйкес, ' логикалык сабак,тастык, непзшде жасакталды. Диссертация иркпеден, 3 тараудан, корытындыдан, едебиеттер пзшшен, косымшалардан турады. Жумыстагы текстшк материал 10 кесте, 7 суретпен жабдык,талган. Жумыстыц келем1 — 140 бет, колданылган эдебиетгер саны 178.

ЖУМЫСТЫЦ НЕГ13Г1 МАЗМУНЫ

Зерттеудщ "Казак халкыныц табигатгы дастурл! пайдалану жуйесшщ ерекшешктерр' деп аталатын 1 тарауында этностык экология мен табигатты пайдаланудыц Tycimicrepi мен тужырымдамалары, дэстурл1 шаруашыльщ дамуыныц тарихи-географиялык жагдайлары, шаруашылык-мэдени дэстурлердщ экологиялык шартгастыгы жайындаш мэселслер географиялык тургьщан талданды.

К,азак халкы мен оныц тарихи мекен оргасы б1ртутас ■этноэкологиялык жуйе ретшде карастыру барысында "mipuiiniKmi ^амтамасыз ету", "mipuiLiiK келбет!", "этностык; территория", "экологиялык, бвишдвлу"табигатты пайдалану", "этностык, мэдениет" угымдары жктеледь Бул моселелеpfli терец тусшуде тужырымдамалык сипат алган этногенез теориясы (JI.H. Гумилев), дэстурл1 халыктардьщ ерекше экологиялык мшез-кулкы жайлы тезис (И.И. Крупник, Л.П. Потапов, Э.Л. Львова, М.В. Филиппова, Н.Э. Масанов), шаруашылык-мэдени типтер туралы теория (Б.В. Андрианов, H.H. Чебоксаров, Я.В. Чсснов) сараланды.

Кешпенд1 шаруашылыктыц географиялык непздерше каз1рп жагдай тургысында бага беруде географтардыц (Б.А. Федорович, П.И. Есауленко) ецбектершщ мацызы айрыкша болды. Осы мер31мнен бастап квшпенда шаруашылыктыц табиги жэне олеуметпк алгы шарттар непзшде калыптасуъш тутас зацдьшыктар жуйеа ретшде зерттеу кещнен epic алды. Бул багыттагы ецбектер (С.Е.Толыбеков, В.П.Курылев, X. Аргынбаев, И. Ларин, Н.Э. Масанов жэне т.б.) табиги-географиялык шарттастылык непзище езпздпс сипатка ие болган казактардыц кешпещц мал шаруашылыгын табигатты пайдаланудыц ерекше тшмдо oflici ретшде карастыруга мумкшдок бередь

XVIII-XX гг аралыгындагы казак халкыныц Т1ршшк келбетш, мэдениетшщ даму багыты мен iiinci мазмунын аныктаган кешпел!

мал шаруашылыгыньщ уйымдасу сипаты территорияньщ табиги жайылымдары . непз1ндс малдын жыл бойы ездтмен азык табуына нспзделдь бамдк жамылгысыныц белдемдпс тарзлу cpcfane.uÍKTcpi оны пайдаланудьщ маусымдык жуйссш калыптастыратыны к,арастырылды. Бул эрекеттерд1 K,a3ipri гылым тургысында географиялык; зандылыктармен аныкталатын "шаруашылык, орекеттщ ыргактылыгы" жэне "жайылымдыц; айналым" угымдары сипатгайды. Жайылымдык айналым—казак халкыньщ узак жылдар бойы калыптаскан мал жайылымдарыньщ типтерш маусым бойынша тшмд1 алмастыруы мен yíuiecTipyi. Оньщ непзшде коршаган ортаньщ табигат жагдайларыньщ ыргактылыгы мен эр маусымнын, рссурстык мумкшшшктерщ утымды пайдалануга багытгалган экологнялык теж1рибс жатыр. Л.Н.Соболевтщ мэлшеттер1 (1- кесте) бойынша, бул езгсрютер географиялык белдемдер бойынша эркели болатыны аныкталды. 1-кесте

Азыктык он^мдшктщ маусым бойынша oarepicTepi

бамднс жамылгысы коктем жаз куз К.ЫС

эфемерлер 100 60-50 40-20 30-20

далалык 100 90-70 70-50 40-30

шалгывдар 100 90-70 70-50 -

шырынды-сортанды - - 100 80-50

шелдЬбуталы 10-50 30-50 100 80-50

астык тукымдасты-шедпд-буталы 100-70 . 80-30 100-70 80-30

камысты 100 70-60 10-5 15-20

Географиялык белдемдер бойынша жайылым ешмдшгтщ маусымдык озгерютер жасауы меридиандык, квшуге непз жасаган. Кешпел1 мал шаруашылыгынын, даму мумкшшшктер1 мен кещешсге таралуын, маусымдык сипатын аныктауда су кэздершщ де айрыкша орны болды. Зертгеушшер казактьщ кошпел1 мал шаруашылыгынын, табиги жэне жасанды су кездерше непзделген ею типш даралайды. Табиги су коздерше непзделгсн шаруашылык Кдзакстанныц орманды дала, дала .бслдемдсршде жэне таулы аймактарында дамыды. Бул типтсп шаруашылык

ушш табиги су кездершщ химиялык курамы децгейшщ маусымдык озгсрютерш бигудщ басты мацызы бодцы: Б.А. Федорович пен П.И. Есауленконыц мэл1меттер1 бойынша, терт тулж малдьщ суды пайдалануында айырмашылыктар байкалады. Бул казактардыц табиги су кездерш гидрохимиялык курамына карай терец жктеух практикалык кажеттшктен туындаганын дэлслдсушгзгс нелз болады.

Жасанды су кездерш пайдалануга непзделген кошнещй шаруашылык табиги су кездерше тапшы шодщ аудандарда дамыган. Сондыктан Кдзакстаннын кургак, климаты жагдайында кошпел1 шаруашылыктар ушш кудыктардыц орналасуы, суыныц сапасы, терещцп жоне т.б. сипаттары туралы молгмсттсрдщ мацызы зор болды. [яздщ байк,ауымызша, к,ыстау орналаскан жсрлср/цц гсографиялык атауларында "кудык" сез1 жш кездеседь Бул кешиекдшер когамында топонимдердщ географкялы:; акпардьщ кайнар коз) болгандыгын долслдсйд!.

Кешудщ таш 'сир тит - вертикальды квшу таулы аймактарга, оарссе К,азаксташ;ьщ оцтустж-шыгыс аудандарына тон болды. Кошу маршруттарыныц кыскалыгы, су коздершщ жеткшкт! болуы, климаттьк, ресурстар мал шаруашылыгьша кесымша салалардыц д:> б'ршама еркендеуше жагдай жасаган. С.П. Поляков (1980) казак шаруашыльщтарында удайы кому кубылысыныц да болгандыгын атайды. Мацгыстау к.аззк,тарыпг. тон болган кмпудщ бул турнщс малшылар кысты к,умдарда, жазды кудьщтфы бар жайылымдарда отгазгсн.

Соиымен, 61:: кешпел1 мал шаруашылыгы жагдайындагь; внд1р1ст1к айнгаым ретшде кешу барысын, ал оныц кезецдер/ ретшде жыд маусимдарын сипаттаймыз. Кошу барысында казак халкъшыц нйналадагы ортаныц ландшафтык ерекшслЬсгср1 туралы бийм! молайып, шаруашылык жоне мэдени дестурлер* жстыс тускскд;гше дэйеюч дэлелдер келтсрщц. Казак халкына тэн дэстур.;п санакьщ экологиялык, сипаты ксщспхп танып-б'.лу дережес1мен байла-.шсты аныкталады: кешпенд! 'пршинк жагдайында адамньн, озш таоигаттан болек кубылыс ретЛндс кабылдамауы нэтнкссшде дуниетакымныц айрыкша улпа кшшптасты.

Кецютжге удайы козгалыега болу оны игеруш жецищегп. Квшиенд1 казактар мекен ортасындагы ерекше объектшерд! багдар реп нде пайдаланган. Осыдан келш, сол объектшсрд! атаудыц (номинащш) кажеталш туды. Табиги объсктшердщ кещстжтс орналасу грекшелксгер! заттык модениет элсмептер1меп де байланыстырыдды.

Ландшафт элементтершщ ерекшелктерш атау барысында мал шаруашылыгыныц эссрх айкын байкалады. Хальщтык, географиялык атауларда оларды малдыц денс мушелерше баламалау мысалдары жш кездесед!. Муныц оз1 жеке мушслсрдщ тутас денеш курайтындыгьш тусшу1 ногижесшде айналадагы ортаныц Снртутастыгын угынумен байланысты.

Соиымен, казак халкыныд табигатты дэстурл1 пайдалану жуйесшс гсо)рафнялык-экологиялык гылымдар тургысында жан-жакты талдау ждслудыд нотижесшдс мына мэсслслер тещрегтнде ой корыт,¡к

« г^ошисл; мал шаруашылыпдньщ даму мумыншшктер! мен кегцстзкте таралуын. маусымдык сипатын аныктауда табиги жа.г'[ылда] » мен су коздершщ айрьщша орны бодцы;

* казак халкыныц жайылымдык айналымы мен шаруашыдык эрскетшщ ыргак,ты сипаты кургак экожуйелер жагдайында мардымсыз табигат ресурстарын мумюндшншс игеру мен наддала нуды д. ггрекше зкожуйслердщ нэзпс курылымын коргаудып жя ■'!!.« вншдо варианты болып табылады;

о казак ;,алкьшьщ табигатты найдалану, коргау дэстурлеуппщ, моденистшщ езшдис сипатыньщ калынтасуы коршагад мскен ортасындагы м умк 1 ншшктерд! пайдалануы барысьъ да журД«;

казактардыд гоишел1 мал шаруашылыш ХУШ-ХХ гасырлар аралышндагы кргам дамуыныд жетекии крзгаушы куип, экономккалык, непз1 бола отырып, кайталанбас модени мурадарында оз Ын калдырды;

<» казак лллкыкыд ксщстнспк-уакьггшк шамалары озш/цк дуниетанымньж, калынтасуына непз болды; бул дуниетанымныц непзг! сипаты адамды табигатпен б1ртутас бф:пкте кдбылдауымен аныктндздь;.

"К.ззак толонпчдернпн акпараттык мазмуны" деп аталагын 2-тапауду халыктык географиялык терминдер мен кейб!р создердщ тононимдер курамьшдагы магыналык жуктемес1 талданып, дэстурл! таруашплыкка кажегп бшмшц топонимиядагы кершктер1 арнайы карасгырылады.

Тшцш танымдык рол! оныц катысуьшсыз "адам санасында болмыешд бейнелену1 мумкш еместшмен" туспццрьтсд^ ягни тщде "бск1т1чген" табигат туралы бы1М адамдардыц дунистанымы мен мбдеиисшпн сипатын аныктайды. Тшдщ аталган функциялык, кацызы, б!з карастыратын моселелер тургысынан алгадда, гсографимлык шындыкты бсйнслсу1мсн аныкталады.

Географиялык ортадагы табигат жагдайларын накты бейнелеуге топонимдер курамында болатын халыктык жэне жергшю! географиялык, терминдер себепнп болады. Топонимика гылымында индикатор-терминдер деп аталатын мундай создер тобы физикалык географияньщ объектшершщ тишн, ландшафтык-белдемдж ерекшелЬсгерш, морфологиялык сипатын, шыгу тегш (генезис) сипаттайды.

Географиялык атаулар курамындагы халыктык терминдер мен оларга жалганган эртурл! ес1мдЬс, ctíctík тулгаларда сырт козге байкалмайтын зандылыктар бар; буларды ecKepin, улкен мэн бермеген жаглайда казак тшн тел tutím деп есеитейтш адамныц G3Í топонимшц накты магынасын аша алмауы мумкш. Жумыста кещнен талдшган 20-га жуык термин-сездердщ KcíiGipiíi теменде карастыра кетуд1 жен кердЬс.

Агаш. Kcíí6ip зертеушшердщ мэл1меттер1не сэйкес, агаш жзне су eciMflepi соз т1ркестершде 6ipereñ атрибутты сез ретшдс катысады. Агаш лекссмасыныц су сезше семантикалык жагынан эквивалент болуын Е. Жанпей1сов коптеген зерттеулерд! талдау непзшде былай тусйадредк "судыц козгалысын белгшеуде аг^ак колданылады. Бул ... агаш сезшщ непзш курайды. Сондыктан тарихи тургыдан алсак, бул сез су дегещц бщщред!". Осы кезкарастыц непзшде "ocímaík" магынасындагы агаш термин! "сулы", "су" дегещЦ биицретш терминнен кеодшрек пайда болган деген tycíhík бар. Шындыгында да, казактар мекендейтш кургак далаларда агаштар HerÍ3ÍHeH су кездершщ мацында Faiia шогырланган. Славян халыктарында да "гора-лес" семантикалык эквивалент! бар екещцп белгш. Муныд mohícíh зерттеуинлер Еуропадагы дала белдешнде орманньщ тек тауда осешшпмен туспщредк Б иди косарымыз, "агаш" деген терминмен непзшсн жапыракты агаштф оскен орман алкаптары аталган. Бул атаулар ландшафтык-экологиялык зерттеулерде акпар коз! ретшде пайдаланылуы мумкш.

1\арк,ара. Халыктык географиялык термин ретшде сипагтау ce6eoÍMÍ3 бул создщ жербедердш ерекше niniÍHÍH аныктау максатында колцанылуымен байланысты. F. Коикашбаев каркараны "кошу кезшде туйеге кондырып коятын асыл заттар салынган сандык" деп туандфедц Е. К,ойшыбаев кыздыц бас кшмшщ осылай аталатындыгын жазады. Бул айтылгандардан "каркара" созшщ "бтктеп заттар" деген магыналык жуктемесш байкаймыз. Э.М. Мурзаевтын, мэл1меттсрше сэйкес, ауган тшнде кар "жартас", ежелп ynfli типндс каркара "киыршык тас", Ka3ipri армян тшнде "катты" дсгенд1 биицредк Аталган тщдер мен тури

тшдершщ ортак, упдьеуропалык непзш ескерсек, "каркара" сезшщ "жартасты бшкжар" деген магынасы бар деп топшылауга болады. Араб типнде "rapa" сез1мен "катгы жыныстардан туратын, тепе тобел1 окшау тобелсрд1 атайды. К,азак тоионимдершщ курамында жш кездесетш "кара" да осы магынада кептеген оронимдер (Бершкара, Жетщара) курайды. Келтсршген деректер каркараныц оте ежелп соз екендпш долелдей/д. К,ар + кара-лы атауын. "бшк тау, кырат, шьщ бар жер" деген магынада тусщщруге болады. К,азак,станньщ К,ыргызстанмен шекарасыньщ шыгыс болишде орналаскдн тау массив! де баска жоталардан тауаралык шункырлар аркылы белшш тур, биЬс Hyícreci Баскаркара (6HÍKTÍri 4059 м) деп аталады. Таудан басын алатын озен, сондагы жайлау, едвд мекен-барльны да К,арк,ара атауына ие.^аркара терминшщ ckíhiiií 6ip топонимдак ареалы - Орталык, Кдзакстан. Кдркаралы мунда 6híktítí 1000 м-ден аспайтын шок,ылардан болектенш, бшктш 1403 м-ге жететш ок,шау таулар туршде, дараланган. Тянь-Шань тау жуйесшдеп Кдркараныц бшктич Сарыаркадагы К,аркаралы бшктшмсн сэйкес келмесе де, олардьщ сол мандаты окшауланган, салыстырмалы турде бщк таулар екендтн айтуга болады.

Топонимдер курамында географиялык терминдермен косарланып келетш, магыналык жагынан казак халкыныц географиялык, объектшерд1 шаруашыльтк тургысынан багалауынан хабар бсрст(н ерекше сездер тобы бар. Накты географиялык объектшщ мал шаруашылыгына колайлы-колайсыздыгын сипаггайтын сездер катарына "бай ", "жак,сы "- "жаман ", "жылы "-"суык,", "тенте/с" сиякты корреляци'ялык белплеулерда жаткызуга болады. Бул байланые топонимикалык талдауларды о&ьектшердщ географиялык сипаттамасымен уштастыру нэтижeciндe аныкталды.

Достурл1 мал шаруашыльиынын. ыгыстырылуы ез кезепнде халыктык терминдердщ умытылып, тек топонимдерде гана сакталып калуына ce6enuii 'бодцы. Kew6ip географиялык терминдердщ таралу ареалы шекгеуш болгандыктан, жергшкп материалдарды кещиен колдану нотижесщдс гана топопимдердщ магынасын аныктауга болады деп есептеймп. Ал казак географиялык терминологиясындагы кощпендшк мурасы болып табылатын метафоралардыц байлыгы хальщтын табигатты танып, оныц ерекшел1кгерш атауларда двл бейнелеушен хабар бередь Сонымен, географиялык термипдерд! жинау, олардьщ топонимдер куРамь1ндагы магыналык жуктемесш зерттеу

термиидерда 6ipereft жуйеге келпру (унификация) жэне географиялык атаулардыц транскрипциясына кдтысты келел1 мэселелерд! шешуде колданбалы мэнге ие болады деген ниетгем1з.

Белгш 6ip хальщтыц топонимиясын тутас жуйе ретшде карастыру номинациялык принциптердщ ортактыгын тусшуден туьшдайды. Номинация принципш галымдар создердщ аталатын объектшермсн "атаулардыц негтандс жаткан б{ртектес белплер аркылы жузеге асырылатын" байланысы ретснде аныктайды. Осы принцип непзшдс, казак; топонимиясындагы ат коюдыц (номинация) оз1 жергшклч табигат жагдайларын достурл! дуниетаным мен шаруашылык кажеттерге орай бейнелеумен байланысты болгандыгын айрыкша атап етем!3.

Топонимика галымында "топонимиялык, жуйе" угымыньщ шецберше "географиялык атаулардыц калыптасу процесшде занды турде кайталанып отыратын ерекшелжтер мен белплердщ жиынтыгын" енпзеда. Bi3 пайдаланган угымныц "жуйелшк" сипаты казак тшшдеп жср-су аттарыныц жеке топтарыныц (гидронимия, ойконимия, жэне т.б.) б^ртутас б1рлеспк ретшде, ортак зандылыктар непзщде калыптаскандыгын тусшуден туындайды.

Дэстурл! шаруашылыктыц "кажеттершс" орай, топонимияда белгш бшм коры, экологиялык тэж1рибе жинакталды. Бул мэселеш айкындау максатында табигат жагдайларыныц топонимияда бейнелену ерекшелйстерше жэне достурл! шаруашылык саласьша тжелей катысты атаулар топтамасына сипатгама жасадык.

1. Табигат жагдайларын сипаттайтын жер-су аттары

Кез келген аймактыц топонимиялык жуйеанде жергшкп табигат ерекшел!ктершен хабар беретш атаулар тобы кернеюч орын алады. Бул жоншде проф. B.C. Жекулин бьщай дсйд1: "географиялык атаулар озшщ семантикасы жоншен утилитарлы. Олар сан гасырлык шаруашылык эрекетгщ нэтижесшде калыптасатын табигатка деген кезкарасты бейнелейдГ. Муныц непзшде жергшкп жердей табигат жагдайларьшыц басты белгшерш жер-су аттарында бейнелеудщ 93i сол белгигердщ шаруашылык мацызымен аныкталады деуге болады. Мысалы, су тапшылыгы байкалатын К,азакстанныц шелейт жэне шол белдемдср1ндеп географиялык объектшердщ атауларында "булак", кел" терминдершщ жш кездесетиадп аныкталды. Бул объектшер картага туарщщ (1-сурет). Жинакталган атаулар су обьектшершщ орналасуын топонимдерде "бекпудщ" мал шаруашылыгы ушш мацызы зор болгандыгын долелдей туседь

Шелейт жэне шел белдемдершдеп гидронимдер непзшде жасалган топонимдер ( Оцтустж-Шыгыс К,азак,стан)

Масштаб 1: 5 000 000

ШШ1 ШВ* ПШЗ* СО5

1- шелейт белдеьц; 2 - шел белдем1; 3 - таулы аудандар;

4 - "кел" терминшен байланысты атаулар;

5 - "булан," термишмен байланысты атаулар

1 - сурет

Дала жэне шолейт белдемдершдеп езендер кектемде кушт! каркынмен тасып, жылдыц баска мерз1мтде суы тапшы болады. Бул ерекшелж тс езен аттарында (потамоним) кор'инс тапк,ан. Потамонимдердеп индикатор-терминдердщ ксйб1рсулер1 (еспе, сокыр, мукыр, езек) озендердщ су режимшщ маусым бойынша тураксыздыгын бсйнелейдь К,азак гидронимиясын зерттсуге зор улес коскан В.Н. Попованьщ, Р. К,оцк,ашбаевтыц жинактап, тусийк берген терминдер1, созд!ктср мол1меггер1 непзшде курастырган топтамалык кестем1з (2-кесте) казактарда гидрографиялык, терминологияныц куигп ж1ктелгешн дэлелдейдь 2-кесте

Кдзак гидронимдерпвдеп индикатор-терминдер

Гидронимдср Индикатор-терминдер

кел аттары (лимнонимдер) айдын, астау, ащы, балкаш, батпак, бидайык, былкыддак, жалацаш, жалпак, жалтыр, кол, кайыр, камыс, как, кона, ми, ой, сор, такыр, татыр, тещз, томар, туз, шалкар, шукыр, шыганак

езен атгары (потамонимдер) аксай, аксу, айрык, аша, ащысу, баканас, дария, еспе, жарма, жайылма, ирек, кемер, камау, карасу, мукыр, нура, озек, озен, сай, сага, сала, сокыр

булак аттары айнабулак, акпа, бастау, булак, жылга, кайнар, тамшы, кез, тума, уШр1м

кудык атгары аиан, кауга, кудык, кую, еспе, орпа, шыцырау, шуцкыр.

К,азак халкыньщ табигатгы пайдалану ерскшелжтерше орай, дала, шолейт белдемдерлщеп колдердщ туздыльщ дэрежеа лимноним курамындагы индикатор-терминдерде бейнеленгснш байкадык:

а) "ащы" термин! судьщ туздылыгынан хабар беред! (Ащысу, Ащыкол лимнонимдер1);

о) "айран" салыстырмалы турде туздылык дэрежссш корсетед1 (Айранкел, Солт. Кдзакстандагы кол);

б) "саумал " суынын, кермектт жогары колдердщ аттарында ш« кездесед1 (Кдзакстанда 10-га жуык Саумалкел бар);

в) "как," термишмен жазда Keyiii калатын тайыз колдсрд1 атайды; бул келдердщ. суыньвд топырактьщ туздылыгына байланысты кебшесе кермекпл жогары (Кдлзьтлкак,, К,ак лимнонимдер! жш кездессдО;

г) "туз" термишмен суы тартылып бара жаткдн , туздын, судагы концентрациясы ете жогары колдерда бслгшеЩц (Тузкол, Туздыкел, Жамантуз жэне т.б.);

д) "сор" термишмен жазда тарылып калатын саяз сулы тузды келдерд! белгшеШй (К,арасор, Алкасор — К,азакстанньщ солтустпшдеп келдер).

Сонымен, гидронимдердеп индикатор-терминдер су объекплершщ кошпе.л! казак малшысы ушш ед кажетп ерекшелжтершен (сулылыгы, суыныц сапасы, терендш, KOJiCMi, узындыгы, жер бедер1, Kayinci3fliri, оамд1кпен камтамасыз cTuiyi жэне т.б.) хабар ÖepeTiHi аныкталды.

Оронимдер курамындагы терминдер жсрбедсрдщ жжтелу сипатын дол бейнелейдь Осы мэселеге байланысты орографиялык элементгерге ат коюдьщ озшднс ерекшел1ктер1 бар екенш байкадык:

• Ал аса таулы, у сак шокылы жербедермен сипаггалатын Сарыаркада салыстырмалы турде бшк тауларды "улы", "сорац", "каркара" деп ерекшелсйдь Орташа жоне бшк таулардыц шындары "тас", "шокы" сиякты терминдермен белгшедедь

• Орал тауыньщ К,азакстанга енетш болпсгершдеп KiuiiripiM калдык массивтер, коршаган ойпаттардан ерекшеленетшдшне байланысты, "тау" термишмен сипаггалады. Мысалы, К,аргалытау (310 м), Тскетау (262 и), К,ызбелтау (219 м), К,оцыртау (296 м), Жыландытау (262 м). KepiciHuie, бшк таулы аудандарда аласа, орташа бшктпктел таулардыц 03i "тобе" тсрмингмсн белгшенсдь

• Tay алды жазыктары мен бшк жазыктардьщ атгарында "дала" тсрмиш жш кездсссд1 (Бетпакдала, оцтуспктеп тау алды Сексеушдала, Жусандала, Акдала). Бул зандылыкты халыктыц тау мен жазыктьщ арасындагы жер бедершщ айырмашылыктарын накты керсету максатын кездеу1мен тусшдфем1з. Kcpiciume, жазык далада окшау турган бшктжтерге эркашан "кара" термшпмен байланысты атаулар койылады. Жазык аудандарда срекшеленш козге тусетш KiuiiripiM тoбeлepдiц кепшшгшщ атауы "карауыл" сез1мен байланысты. Муны осы тобелер аркылы жазык далада багдар алу, жаудыц келе жатканын алдын ала хабарлау максатында койылган деп топшылаймыз.

Микротопонимдерге талдау жасау нэтижесшде халыктыд табигатгы пайдалану жуйса, оган непз болган ландшафт

компонешттершщ б!ртутас жуйесшщ ерскшелжтер1 микротопонимияда ез "í3íh" калдыратынын байк,адык,. Осы мак,сагга Алакел колшщ солтусик-батыс жагалауыньщ микротопонимиясына (3-кесте) пакты талдау жасалды. 3-кесте

Алакел келшщ солтусик-шыгыс жагалауыньщ топонимиясыныц лексикальщ-ссмантикалык, топтамасы

ХГопонимдер потамо- комо- ороним- кыстау барлыгы

тобы нимдер нимдер дер аттары

са- са- са- са- са-

Топонепз\ ны % ны % ны % ны % ны %

гидро- 8 36 10 41 — — 17 44 35 38

фито- 6 27 5 23 — — 8 20 19 20

оро- 3 14 3 12 4 57 3 8 13 14

зоо- — — 2 8 — — 4 10 6 7

баскалары 5 23 4 16 3 43 7 19 19 21

барлыгы 22 100 24 100 7 100 39 100 92 100

Журпзшген сссптеулер микротопонимияда кыстау атауларыньщ басым екендптн корсета. Бул тарихи дэстур бойынша ауданньщ кыскы жайылымдар рстшде пайдаланумен байланысты. Кыстау атауларында оларды тандап алуга себепни болган табигат жагдайлары KopÍHic тапкан. Ал шел, шелейт белдемдердщ агашсыз ландшафтары жагдайында езсн бойларындагы бслдсмаз орналаскан тогай б!рлестшн курайтын агаш турлер! ерекшеленш, езен аттарына Heri3 болган; Шагантогай, Карабута, Кектерек, Карагайлы, Тереки, Талдысу потамонимдер]' осы зандылыкка долел болады.

2. Мал шаруашылыгына т'телей к,атысты географиялык, атаулар

Казак, топонимдершдс достурл1 мал шаруашылыгына кдтысты ак,парлардыц басым болуы топонимдердщ осы шаруашылык турше к,атысты айрык,ша топтамасы туралы соз козгауга мумкшдгк бсрсдк Казахстан топонимикасында мал шаруашылыгыныц жергшкт1 топонимиялык, жуисш калыптастырудагы жетеыш орны туралы жалпылама тужырымдар

жасалганымен, аталган мэселе ал! де пакты саралауды кажет етедь

Кдзак топонимдерш мал шаруашылыгына тнсслей катысына карай б!рнеше магыналык топтарга ажыратуга болады. Б1з географиялык атауларды талдау, топтастыру барысында бурын-сонды жарык керген тарихи-географиялык, лингвистикалык эдебиеттер, топонимикалык сездистер, карталардьщ мсипмсттерш жэне жергшкп тургындардан ауызша сурастыру нотижесшде жинакталган дсрсктерд1 кеншен пайдаландык- Жумыста сипатталатын магыналык топтар деректемелк сипатына орай жжтелген.

2.1. Мал аттарымен байланысты топонимдер тобы

Кдзак халкыньщ терт тул^к мал жоншдсп накты молкмсттср! мал турлерше, жас жэне физиологиялык ерекшел1ктерше, малмен байланысты накты окигалар мен гс-эрекетгер непзшде географиялык атауларда кершгс тапкан. Бул топтагы атаулардын, метафоралык сипаты айкын байкалады. Ерекше айта кететш жайт, мал аттарымен байланысты атаулар топонимдерде магыналык жагынан ауыспалы сипатка ие болуы мумкш: айгыр соз! "улкен", "бшк", "¡рГ' магынасын бередь Анфайтал деп Крстанай казактары "кальщ карлы бораннан кейшп куртж карды" атайды. Кдзакстаннын, батыс аудандарында ка:мрге дейш колданылатын бозтген жергшкп халыктык термин ретшде "борбас жер", "жауын-шашыннан кешн батпак болып жататын жер" дегенд1 бищредк

Жер-су аттары курамында кездесетш мал аттарынын, тура жэне ауыспалы магыналары талданды. Бул топтагы географиялык атаулар жербедер ерекшелнш, жайылымдардьщ сипатын айкындап, белгш б1р магыналык жуктемеге ие болатыны аныкталды.

2.2. Жайылымдык, терминдер мен топонимдер

Жайылымдардьщ семантикалык (магыналык) улплерщ

карастыру аркылы олардыц табигат ерекшелисгер1 (рельеф!, литологиясы, ылгалдану дэрежес1, осЬмдж дуниеЫ) жэне шаруашылыкта пайдаланылу дэрежеа мен мумкшшшктер1 женшдеп деректерд1 жинактауга болады. Бул улгшер/и топтастырып, сипаттауга мумкшдж берген мэ;пмсттсрд1 бурын-совды жарык керген эдебиеттерден, сездктерден, карталардан жинадык (4-кесте). Жайылымдык термипдер/ц магыналык жукгемесше карай топтастыруды шарттты турде алганымызды айта кетгам1з келед). вйткеш белгш б!р терминнщ б1рнеше магыналык жуктсмса болуы мумюн.

Жайылымдардьщ семантикалык, топтамасы

4-кесте

тусше литологиясы жер климаты ылгалдылыты еамдш пайдалану

байланысты бойынша бедер1 бойынша бойынша бойынша ерекшелт

бойынша бойынша

актебш ащы аяк желкем бидайык атжал биебау

алатамыр ащылауыт бауыр желкара как ацыз жайлау

алатебш борбас бектер кунгей копа бедел1к кектеу

боз кум жарык кагыл саз кекорай куздеу

керала сор кабак караш томар тал келте кыстау

караот сортац койын терюкей тогай Koйтeбiн

коцыр такыр езек шалгын корьщ

шубар татыр тепсец шиыр кыстьщ

тор шурат отар

тоскей шшк ортсц

Мундай терминдерд1 басты магынасына байланысты тек 6ip топшага гана енпздЬс. Мысалы, тусше байланысты топтастырылган жайылым атауларывда косымша мшпмсттер кездеседк "к,араот" термиш жайылым Tyci гана смсс, ондагы басым ес1чдос жамылплсы туралы да мол1мег береда. Бул термицщ жусанды еамдктер! басым болатын далаларды сипаттау ушш колдаман, ce6e6i кузде жусан каракошкьш туске енген, ал астык тукь1мдастардан туратын жайылымдар ("боз") бозгылт немесе акшыл рец алган. К,араот непзшен кузде, кыстьщ басында жусанныц курамындагы эфирл1 заттардыц алгашкы аязбсн ыдыраган кезшде мал жайылымы ретшде пайдаланылады. К,азакстанньщ кумды шелдершдеп жайылымдар кумдар, цоцырлар жэне шураттар болып жжтеледь К,оцыр термиш жэне одан калыптаскан атауларды туснццруде зертгеушшер эркилы ткзрлер айтады. Эйгш Байкоцыр жершщ атауына катысты да накты тужырым жасалмаганы белгш. Б1з Байкоцырдын, аты "бай, Кунарлы жайылым" дегенд! бищред! дег1\ш келедк К,азак, малшысы ушш жердщ оамдйспен камтамасыз етшу-етшмеу1 ат кою барысында басты орын алды десек, Байкоцырды корцплес еамджаз кумдардан ерекшелеу ушш осылай атады деи корытындылаймыз. Крцыр. жайылымдык термин ретшде гана емес, накты ез машнасында, ягни тусп бшпретш аныктауыш турвде атаулар курамында кездесетий белгш. Шурат термиш тобенпктькыркалы кумдар арасУндагы шурайлы жайылымдар Fa катысты пайдаланылады. К,азактардьщ шураттар орналаскан жерлер/ц ерекше бейнелеуш олардыц астындагы суды кабаттардьщ жакьш орналасуымен туавддруге болады. Кумдар гасырлар бойы кыскы жайылым ретшде пайдаланып келед1. К,ыста кар жамылгасыньщ туракты болмауы, кузп жацбырдан кейш есгмд1кгщ каулап ecyi, кумды тёбелердщ малды суык желдерден коргауы, жерасты суыныц жакындыгана байланысты КУДЫК казу мумкшшшгшщ болуы кумдарды кунды кыскы жайылымдар ретвде сипаттауга себешш бодцы. Сондыктан кумдардьщ "орны" топонимияда да белпленедь

Литологиялык тургыда жайылымдык жерлердщ топырак жамылгысын калыптастыруга непз болган тупнепз жыныстар топырактыц бейорганикалык (минераддык) курамын аныктан, ол ез кезегшде ылгаддану жагдайына, ёсЫдцсгщ таралуына ocepiH типзед1. К,азак малшылары сортанды жайылымдарга ерекше мэн бергешн айта kctkímí3 келед!. Сортацда жайылган малдъщ (кой) жут жылтырап, тспс болган. Кузде малды ceMipTy ушш осындай жайылымдар (шак;ат, сортац, борбас, алатамыр, кврапа, шубар,

ащы, ащылауыт) пайдаланылган, олар жакын манда болмаса, малга туз бсрген. Литологиясына байланысты ажыратылган топшадагы так,ырлар оцтустк аудандарда оамджаз сипатта болса, Алтайда салыстырмалы турде оамд1п аласа болатын жайылымдык жерлер осылай аталады. К,азак;тар ушш кыскы жайылымдардыц басты кундылыгы малдыц тебшдеуше колайлылыгымен аньщталады. Сондьщтан тебшдсу мумкшшшп бар жайылымдарды айрьщшя "тебш " деген терминмен бслплещц (актеГпн, алатеб'т, цойтебш). Сонымен катар, кары ушырылып туратын жайылымдар "кара", ягни жермен байланыстырылып аталган. Мысалы, 19 г аягында Павлодар уезшде оцтустж-батыс желдер1 осершен кысга кары ушырылып, газаланатын жайылымдарды жергшкп халык "кагыл ", "к,араш ", "желк,ара " деп атайды. Жайылымдардын ылгалдылыгына байланысты жпсгелген топтамада лимнологияльи; терминдер (бидайык,, крпа, саз, томар) де ксздсседк

Жайылымдардын семантикалык улгшершщ топтамасында жербедерге байланысш терминдер метафоралык сипатка ие болтан. "Аяк,", "бауыр", "бектер", "крйын" кыс кезшде малды суык желдерден коргайтын тау етектер1ндеп жайылымдарга катысты пайдаланылса, \абак,", "тепсвц", "жарык," "тек", "твскей" терминдер! жергшйсп жердеп жербедерш пакты сипаттайды.

Жайылым аттарында эамдж жамылгысыньщ сипаты да бейнеленген. Оамдпс жамылгыеы тапталып, жутаган жайылымдар ак,тебт, шиыр терминдермен беллленген. Ал шшк, тал терминдершщ жайылым атауында кездссу1 ландшафтык срекшелжтерден хабар бередк Осы ретте май созшщ катысуымеп жасалган жер аттары Кдзакстанда жш кездесетшш айта кетуге болады. Е. Крйшыбаевтыц создшнде (1974) май сез1не ежелп туркшк нанымдарга орай "оулие" (касиегп) деген магына бершген. Бгздщ байкауымызша, май сезшщ катысуымен жасалган топонимдер жайылымдык жерлерге сэйкес келсдь Бул атаулардьщ басым KomuLiiri мал сем1ретш, me6i шуйгш жсрлср/а ерскшелеу максатында койылган деу1м1зге болады. Ескеруге турарлык тагы 6ip жайт, мунайды казактар май дейтшдктен, кейб1р атаулар мунайдын бар екепдтнен де хабар 6epyi мумкш.

Жайылымдарды пайдалану жыл мезгшнс орай (коктеу, куздеу, жайлау, келтек,ыстау) жэне мал турлерше карай (биебау, к,ойтебш), алые-жакындышна карай (epic, отар), адамньщ оны жаксартуга багытталган ерекеттерше орай (вртец, к,орык) оркелга болган. К,орык,тардьщ жайылымга катысты магынасыньщ оз1н

казактыц мал шаруашылыгын уйымдастыру сипатынан ¿здеу кажет деп ойлаймыз. Тарихи деректер нспзшде курамында "корык" C63Í кездесетш жер-су аттарыньщ барлышн б!рдей K,a3ipri магынасындагы корык ce3i туршсында гана емес, бастапкы "щоршалган жайшым, шабындык, " магынасында да саралау кажет деп тужырым жасаймыз.

Сонымен, "жайылымдык" терминологияныц басты epeKmejiÍKTcpi табигат жагдайларын шаруашылык кажетке орай сипатгауымен, казак халкыныц мал шаруашылыгын журпзу ерскшелпсгерш айшыктауымен, халыктыц табигатты тану аркылы оны ттмд! пайдалануын бейнелсушен аньщталады.

Жумыста аталган топтармсн катар, шаруашылык, айналымындагы жерлердщ су коздер'ш сипаттайтын топонимдер, шаруашыльщты уйымдастыру сипатын бейнелейтт топонимдер кещнен талданды. Бул тургыдан алганда "шаруашылыкты уйымдастыру" угымыньщ шецбсршдс халыктын, кегшп-конуы, маусымдык коныстар мен жайылымдарды пайдалану ерекшслжтер1 енпзшгенш атап етуге болады. Асу атауларына талдау жасау барысында (5-кесте) асудьщ еткелдж сипаты, сумен, оамдкпсн камтамасыз cTÚiyi сиякты ерекшел!ктершщ аныктаушы болгандыгы айкын кершедь 5-кесте

К,азакдыа тау асуларыныц атауларында кездесетш апеллятивтер

"\Дпеллятив асу бел бул- кия кезец тау, сай фито

ац тас ним.

орны

Жонгар 4 1 1 1 5 5 1 7

Алатауы

1ле 3 3 3 2 1 3 4 4

Алатауы

Тарбагатай 4 3 1 3 1 2

Сонымен, казак халкыньщ топонимикалык мурасын магыналык жагынан талдаудьщ нэтижесшде географиялык терминдер мен атаулардьщ акдараггык жуктемесше катысты мынадай мэселелер тещрегшдс ой корытгык :

• мал шаруашылыгын журпзу тэж1рибсс! урпактан урпакка табигат ерекшел1кте.рш ескеру, ортага бсшмделу тургысынан бершгенджтен, географиялык жагдайлар, шаруашылык мамандану

тэр1зд] факторлар халыктык географиялык терминологияныц ж1ктелуш, езпшк срекшелпсгерщ тудырды;

• табигат жагдайларын сипаттайтын жер-су аттарында жергткп жердщ ландшафтык, келбст1 бейнеленш, халык,тыц географиялык бшм1 жинакталган;

• халыктьщ табигатгы пайдалану жуйеш, оган непз болган ландшафт компонентттсршщ (иртутас жуйесшщ ерскшел1ктер1 микротопопимдсрдщ магьшалык жуктемесщде оз 'Чзш" калдыратыны накты мысалдар аргсылы долелдещп;

« жайылымдардын. семантикалык улплерш карастьтру нэтижесшде оларда табигат срекпслЬстер! жэне иайдаланылу дэрежса мен мумкшшшисщп жошндеп деректер

жинакталгандыгы аныкталды;

» мал шаруашылыгын уйымдастырудьщ кошпстед сипаты казак топонимияеында багдарлау нуктелер! мен маусымдык коныстарды, кешу маршруттарын айрьщша атаулармен бейнелеуге непз болгандыгы аныкталды;

К,орыта яйтканда, казак халкыньщ географиялык атаулары магьшалык жукгемеа жагынан кушт1 жжтелген хальщтык терминология негашде мал шаруашылыгына кажсгп бшмд! шогырландыруымсн ерекшеленед1.

''Казак тононимиясында табигатты коргау мэеелелершж бейнеленуР деп аталатын 3 - тарауда географиялык атаулардьщ курамындагы дсрсктер;д талдау непзшде ¡рпстелшгеп, ландшафтьщ тарихи озгерктершен,халыктыц табигатты коргаугл багытталгак ¡с-прокспнсн хабар беретш топоиимияльич материалдар сарала-нан. Бул багытта Казакстандагы ландшафт озгерютсрш'Н айгактары ретшде карастыруга болатьш топонимдерд! табигатты кор£ау мэселелер1 тургыеында зертгеудщ колданбалы мацызы непзделдь Осы ретте аттары саз термшпмен байланысты жерлерде бурын-сонды батпакты шалгындар болган деп жорамалдауга болады (7-сурст). Саздардьщ орналаскан аудандарьш казак халкы белгшеп, атауларда Т1ркел отыргандыктан, бул мол1меттсрд; ландшафтарды калпына келт!ру. коргау клнде иайдалануга боладн.

Сол спякты, агаш турлершщ агтары непзшде калыптаскан географиялык атауларды да Казаксганныц солт уст ¡к -бат ысы мен шыгысындагг. ормандардын каз1рп таралу арсалдарына катыеты картага туслрш, ксйб1р агаш турлершщ бурынгы ареалдары жо!Йнде корытындьы.'р жасадык.

К,азак халкыныь, табигатты пайдалану жуйесшде ерекше табигат объскплершщ паруашылык айналымынан

Жепсуда саздардыц таралуы

1 гуды аудандар

ШЕЗ Са>бен Гюйяанысты атаулар

Олодардак топонимдер бойынша калпына ' л.сллршгсн ареалы

[_Саздар.'яга ка.прп ареалы

2- сурет

шыгарылгандыгыньщ G3i бул жуйенщ экофшццк дэрежесш аньщтайды дсуге болады. Географиялык объектшерд1 "касисгп" деп жариялау аркылы, хальщ гасырлар боны табигат корларын, ежелп тарихи-археологиялык ескерткшггерд1 коргауга алды. Крргау жоншдеп акпар "оулие", "ama", "арасан", "кожа", "жет'1" сездершщ катысуымен бер1пед1. "Эулиелж" сипапса ие болтан объектшердщ мацына мал бакпаган, суын ластамаган. Бул топонимдердеп акнар аркылы географиялык объект1чсрд1 коргау ícíhíh жузеге асырылганын дэлелдейдь Табигаттыц айрыкша объекттлерше табьшудьщ, оларга ерекше ат берудщ 03i сокыр сешмнен емес, табигатты к,оргау кажеттшгш сезшудсн туындаган. Жср атгарында кездесегш "мола" ce3i де казактардыц дэстурл! мэдениетшдеп аруактарды курметтеу, олардьщ "тыныштыгын бузбау" сиякты сешм-нанымдар непзшде жсргшкп жердеп табигат объектшерш коргауга баштталган орекеттердсн хабар бередг

K,a3ipri кезде географиядагы мацызды гылыми мэселенщ 6ipi табигат коргаудыц тшмд1 жолдарын ¡здесиру жэне табиги ландшафтардьщ езгеру багытын болжауга катысты аныкталады. ..Сондыктан дэстурш од1"с-тосътдсрмсн катар, соны деректер козш ' Пайдалану кажетгшп туады. Осы тургыда географиялык бшм корын жинактау дэрежесше орай, казак топонимдерш аталган максатга пайдалануга эбден болады деп пайымдаймыз.

Зерттеу жумысында карастырылып, талданган моселелердщ непзшде темендегщей цорытындъишр жасалынды:

1.К,азак халкыньщ табигатты пайдалану стратешясы аридп экожуйелердщ мардымсыз табиги корларын негурлым thímaí пайдалануга, олардьщ нэзнс курылымын коргауга непзделген шаруашылык-модени дэстурлердщ курдел1 жуйеа рстшдс багаланды. Казак халкыньщ табигатты коргау дэстуршщ табигатты тану, онын, ресурстарын шаруашылык максатта утымды пайдалану барысында калыптаскандыгы аныкталды.

2Дазак халкынын, табигатты дэстур;п пайдалану жуйесшщ аумагында коршаган ортаны танып-бшудщ нэтижесшде жстшген топонимиялык жуйе калыптасты.

3.Халыктык географиялык терминдердщ топонимдер курамындагы магынасы женшде накты сараптаулар журпзшш, дэстурл1 шаруашылыкка кажеп! бшм коры шогырланган терминдер мен топонимдердщ топтары ажыратылды.

4.К,азак топонимиясында номинацияга себепнн болган табигат жагдайлары мен ресурстары жешнде накты географиялык

матиметтер жинакталгандыктан, топошшдер ландшафт езгерютершщ индикаторлары ретшде багаланды. К,азакстан топонимикасында туцгыш рет ксйб!р агаш турлершщ бурынгы ареадцары фитотопонимдср аркылы аныкталды.

5.Табигатгы пайдалану жуйесшщ курамдас белит ретшде сипатгалатын коршаган ортаны коргау дэстур1 де топонимияда KepiHic талты. Ерекше табиги, тарихи объектшердщ атауларында ежелп казактардыц дуниетанымына сэйкес, табигатка табыну аркылы оны коргау эрекетшщ жузеге аскандыгы непзделд1.

Еасырлар тогысында накты гылыми зерттеулер аркылы халык тарихыньщ жаца беттерш ашу мшдетгер1 тур. Осы Кажеттишсп туйсшуден туьщдаган _ зертгеу жумысымыздыц нэтижелер1 дисссртацияныц гылыми, олеуметтт-мэдвни мошн темендепдей тужырымдап, ой корытуымызга непз болды:

• казак, топонимдерш табигат коргау жэнс онын ресурстарын утымды пайдалану багытында зерттеудщ алгашкы кадамы жасалыньш, болашактагы жаца зерттеулерге непз салынды;

« халык; тарихыньщ Kyerepi ретшде карастырылган географиялык терминдер мен топонимдерд1 саралау барысында туйшделген тужырымдар казак халкыныц рухани мураларын танып-бшу жене табигат компоненттерш коргап, калпына кедпру гсшде колданылуы мумкш;

• К,азакстан Республикасы аумагындага казак топонимдер1 мен халыкаралык, жергтю! географиялык термин жуйесше енген халыктык терминдерд! турактандыру, б1регей жуйеге келт1ру багытында журпзшетш мемлекегпк мацызы бар шаралармен ундес зерттеулер жузеге асырылды.

Бул багытта журпзген зертгеу жумысымызда аталган мэсслелер толыгамен камтылып, жан жакты талданды деуден аулакпыз. Топонимикадагы 6i3 тандап алган багыт вт де накты, терец зерттеулерда кажст стед1 деген ойдамыз.

Диссертациядагы непзп моселелер томендеп басылымдарда

жарияланды:

1. К,азак,стаидагы географиялык; атауларды зерттеу проблсмасы // Экологические проблемы Казахстана. Тезисы докладов 3 съезда Географического Общества Каз ССР. Ч. 1. — Алма — Ата, Наука, 1990. - С. 148-149.

2. Табиги орта езгерютерш аныцтаудагы топонимиканьщ мацызы// Эколого-географические исследования Казахстана, Межвуз. сб. науч. трудов. - Алма-Ата, 1990.- 82 — 84 б

3. Об использовании топонимических данных в преподавании географии Казахстана // Материалы Республиканской конференции. — Петропавловск, 1992. - С. 35-37

4. Географтарды дайындау барысында хальщтык; топонимдерд1 окыту // Алматы, / лМУ, 1993, Конф. тез. - 49- б

5. К топонимообра;ующей роли казахских народных географических терминов (В соавт. с Бейсеновой А.С.) // Вестник высшей школы. 1998.-№ 2. С. 50 - 56

6. Жер-су аттарын географиялык; гылымдар тургысында зерттеудщ кейб1р моселелер! (Э.С.Бейсеновамен б1рге) // Гсографич. основы устойчивого развития Респ. Казахстан. — Алматы, Гылым. 1998. - 491 - 497 б.

РЕЗЮМЕ

Каймулдинова Куляш Дуйсснбасвна Топонимические аспекты традиций природопользования и охраны природы казахского народа 11.00.11. — Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов

В кандидатской диссертации раскрываются актуальные вопросы, касающиеся топонимических аспектов традиций природопользования и охраны природы казахского народа. При конском образе жизни казахский народ выработал особую стратегию мышления и поведения в условиях аридных экосистем, что определило принципы и мотивы номинации объектов. Народные топонимы рассматриваются автором в качестве средств диахрояной передачи географических знаний и опыта экологической адаптации, накопленных казахским обществом в процессе природопользования.

Основная цель исследования - определить особенности информационной нагрузки казахской топонимии на основе анализа шегемы традиционного природопользования, обосновать прикладное значение топонимических методов в деле охраны окружающей среды.

Автором анализируется информационная нагрузка топонимов и пастбищной терминологии казахов, основу которой составляют знания, необходимые для традиционного природопользования. Осухцсствлеш попытка применения топонимических данных в реконструкции ареалов некоторых древесных пород. Собранные автором н-тпые подтверждают, что принцип номинации объектов, ссковакный на культе природы, способствовал охране особо примечательных объектов окружающей среды и рациональному использованию ее ресурсов. Автором даны рекомендации по применению топонимических данных в деле охраны природы.

Принципиальная новизна подхода к исследованию тоисшшов расширяет круг теоретических проблем охраны природы, палеоэкологии и позволяет разработать методы и приемы и< аюго направления в Казахстанской природоохранной науке. Результаты исследования могут быть использованы в составлении терминологических, экологических словарей, при чтении специальных географо-экологических курсов.

Summary

Kaymuldinova Kylyash Duysenbaevna

Toponymical aspects of natureuse traditions and natureu's protection of Kasakh people

11.00.11,- Environmental protection and rational usage of the natural resourees

In the candidate's dissertation burning guestions connected with toponymical aspects of natureuse traditions are discovered. Kasakh people made a special thinking strategy and behavior in the arid conditions and attached to the nomad Life stile, which detected principles and motivations of the object's nomination. People's toponyms are discovered by the author as the means of diachronic transmission of the geographical Knowledge and experience of ecological adaptation, which are accumulated by Kasakh people in the process of natureuse.

The basis object of the investigation is to detect informatic Load's features of the Kasakh toponymy on the plot of analisis system of traditional natureuse. Besides, to substantiate practical importance of toponymy in the field of Environmental protection.

The author analyses toponyms informatic Load and pasturable Kasakh terminology, which constitute the basis of necessary knowledge for traditional natureuse. The attempt of toponymie data application in the reconstruction of some trees plantations was realized. Gathered by the author data prove that prinsiple of objects nomination, based on nature idole, promoted to protection of the most notable objects of the enviroment and to rational usage of natural resourses. The author gives some recommendations for the application of the toponymie data in the field of Enviromental protection.

The principle novelty of the toponyms investigation method expands the circle of the therotical problems of the Enviromental protection, paleoecology and allows to elaborate some methods and ways of a new direction in Kazakh natureprotect science. Results, of the investigation can be used in composition of the terminologie?!, ecological dictionaries and in the spesial geographic-ecological courses.

Подписано в печать 11.11.98. Формат 60 х 84 1/16. Бумага "ЕхсеГ. Печать Rizo. Усл. печ. л. 1,9. Заказ № 130. Тираж 100 экз.

Отпечатано в печатно-множительном цехе Академии минеральных ресурсов РК. 480091 г. Алматы, ул. Д. Кунаева, 105. Тел.: 61-86-84