Бесплатный автореферат и диссертация по биологии на тему

Онтогенетическая изменчивость показателей физического развития и двигательных функций польских мальчиков и девочек 5 - 14 лет

ВАК РФ 03.00.14, Антропология

Содержание диссертации, доктора биологических наук, Асенкевич Рышард

ВВЕДЕНИЕ.

Актуальность проблемы.

Цель и задачи исследования.

Научная новизна.

Научная и практическая значимость исследования.

1. ОБЗОР ИССЛЕДОВАНИЙ РОСТА И РАЗВИТИЯ У ДЕТЕЙ И

ПОДРОСТКОВ ПОЛЬШИ.

2. МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЙ.

2.1. Основные принципы сбора материала.

2.2. Социальная и демографическая характеристика населения г. Зелена Гура.

2.3. Методы анализа и статистической обработки материала.

3. АНАЛИЗ ИЗМЕНЧИВОСТИ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ И ФИЗИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВЛЕННОСТИ ДЕТЕЙ

3.1. Соматические признаки.

3.2. Компоненты массы тела.

3.3. Развитие двигательных качеств.

3.4. Пропорции тела.

4. АНАЛИЗ ВЗАИМОЗАВИСИМОСТИ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ ПРИЗНАКОВ, КОМПОНЕНТОВ МАССЫ ТЕЛА, ФИЗИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВЛЕННОСТИ И СОЦИАЛЬНЫХ ПЕРЕМЕННЫХ.

4.1. Однофакторный дисперсионный анализ.

4.2. Корреляционный анализ.

4.3. Регрессионный анализ.

4.4. Кластерный анализ.

4.5. Канонический анализ.

5. СОМАТОТИПОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

ДЕТЕЙ г. ЗЕЛЕНА ГУРА.

6. ОБСУЖДЕНИЕ РЕЗУЛЬТАТОВ ИССЛЕДОВАНИЯ.

6.1. Сравнительная характеристика физического и двигательного развития детей г. Зелена Гура и групп из других регионов Польши.

6.2. Секулярный тренд и акселерация развития.

6.3. Анализ влияния социально-экономических факторов на уровень развития морфологических признаков и показателей физической подготовленности детей г. Зелена Гура.

7. СТАНДАРТЫ ФИЗИЧЕСКОГО И ДВИГАТЕЛЬНОГО

РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ г. ЗЕЛЕНА ГУРА.

Введение Диссертация по биологии, на тему "Онтогенетическая изменчивость показателей физического развития и двигательных функций польских мальчиков и девочек 5 - 14 лет"

Актуальность проблемы. Забота о физическом развитии и здоровье детей и молодежи относится к числу главных проблем, стоящих перед обществом и государством. Обеспечение оптимальных условий для всестороннего развития в период пренатального и постнатального онтогенеза имеет решающее значение для биологической ценности молодого поколения. В этой связи ауксологические исследования прогрессивной стадии онтогенеза вызывают все больший интерес у представителей биологических, медицинских и общественных наук, главным образом, у родителей, врачей, педагогов и воспитателей. Знание этой проблематики делает возможным осуществление оптимального мониторинга процессов роста и созревания детей и молодежи, способствуя тем самым, формированию путей улучшения показателей здоровья.

Полученные до сих пор результаты научно-исследовательских работ, обогатили наши знания о механизмах процесса роста и развития детей, прежде всего, в период школьного обучения (Wolanski, 1975, 1981, 1986; Malinowski, 1987; Tanner, 1963). Из исследований J. Cieslik (1979) известно, что возможны разные модели роста и развития детей и молодежи в городской и сельской средах или в регионах, которые в результате модификации средовыми факторами подвергаются изменениям во времени. Различия между популяциями в ходе процессов развития, а также внутрипопуляци-онная изменчивость, детерминируются наследственными задатками и модифицируются средовыми факторами. Это означает, что хорошие бытовые условия (полноценное питание, гигиена, медицинское обслуживание) стимулируют развитие, а худшие условия будут тормозить генетически детерминированные возможности развития индивида.

Типичным примером наследственной детерминации можно считать проявление в пределах одной и той же популяции различий в процессах роста и развития между мальчиками и девочками. Мальчики по сравнению с девочками характеризуются более медленными темпами развития, для которых свойственны более поздние процессы окостенения, прорезывания постоянных зубов, полового созревания, а также более позднее окончание процессов роста (почти на два года). Примером большего влияния средо-вых модификаторов, обусловленных новыми этапами развития цивилизации (Malinowski, 1977), можно считать явления акселерации и секулярного тренда.

Влияние генетического и средовых факторов на процессы роста и развития детей и молодежи проявляется в различиях между отдельными индивидами одного пола в пределах каждой популяции. Учитывая, что социально-экономическое положение различается по регионам Польши, при ауксологических исследованиях необходимо принимать это во внимание (Drozdowski, 1975; Jopkiewicz, 1996). Это особенно актуально в связи с тем, что на карте Польши можно найти регионы, в которых исследования, соответствующие современным требованиям, еще не проводились. К таким областям следует отнести расположенную в Западной Польше Любу-скую Землю с г. Зелена Гура, как главным центром.

Представленная работа призвана восполнить существующий пробел. Она продолжает цикл работ начатых профессором Andrzej Malinowski -«Познаньский ребенок» (1976) и «Великопольский ребенок» (1978), а также исследования других авторов: F. Roznowski («Поморский ребенок», 1984), М. Chrzanowska и соавторы («Краковский ребенок», 1988), J. Cieslik и соавторы («Познаньский ребенок 90», 1994), A. Jopkiewicz («Келецкий ребенок», 1996), J. Grabowska и соавторы («Конинский ребенок», 1998), А. Malinowski и D. Chlebna-Sokol («Лодзинский ребенок», 1998), М. Krawczynski («Познаньский ребенок 2000», 2000)

Объектом исследования являются мальчики и девочки г. Зелена Гура в возрасте 5-14 лет.

Предмет исследования состоит в получении оценок показателей физического развития и двигательных способностей, а также анализ их изменчивости в процессе роста и развития у детей г. Зелена Гура.

Цель исследования: представить онтогенетическую изменчивость соматических признаков, показателей пропорций тела, физической подготовленности, компонентов массы тела у детей 5-14 лет, произвести анализ половых различий по всему комплексу показателей, а также сравнить физическое развитие мальчиков и девочек 5-14 лет из разных регионов Польши.

Задачи исследования:

1. Определить уровень физического и двигательного развития мальчиков и девочек г. Зелена Гура и их возрастную динамику.

2. Выявить взаимосвязи развития морфологических признаков, компонентов массы тела, физической подготовленности и социальных переменных.

3. Определить масштаб и направление половых различий по комплексу морфофункциональных показателей и составу тела.

4. Исследовать процесс формирования соматотипологических особенностей мальчиков и девочек в возрасте 5-14 лет.

5. Сравнить физическое и двигательное развития детей г. Зелена Гура и детей из других регионов Польши.

6. Рассмотреть эпохальные изменения в процессах роста и развития за период с 1950 по 1996 гг.

7. Разработать стандарты физического развития для мальчиков и девочек г. Зелена Гура в возрасте 5-14 лет.

При формировании концепции исследования автор исходил из представления о непрерывности и взаимозависимости процессов морфологического и функционального развития в ходе ранних периодов постнатального онтогенеза на этапах формирования комплекса групповых особенностей свойственных представителям противоположного пола.

Методологическая база исследования позволяет изучить динамику показателей структуры и функции в ходе процессов роста и развития с помощью современных методов статистического анализа, способствующих объективной интерпретации полученных результатов.

1. Достоверность полученных результатов гарантируют следующие факторы: использование стандартного инструментария, согласно классической антропометрической методике (Martin, Sailer, 1957).

2. Применение стандартных тестов для оценки физической подготовленности (Denisiuk, Milicerowa, 1969; Sekita, 1988; Pawlucki, 1971).

3. Использование в анализе стандартных методов математической статистики, адекватно отражающих картину изменчивости анализируемых процессов развития.

Научная новизна. Представленные материалы являются комплексной оценкой соматической структуры детей обоего пола в связи с их биологическим, социальным статусом, с учетом воздействия экологических факторов и секулярного тренда.

До настоящего времени ауксологические исследования зеленогур-ского региона носили фрагментарный характер, кроме материалов, собранных профессором М. Cwirko-Godycki в 1947-1960 гг. и изданных в виде монографии, автором которой был Z. Drozdowski (1982). Представленные в работе результаты исследований и их анализ необходимы для восполнения информационного пробела в отношении данных по морфофункционально-му и двигательному развитию детского населения дошкольного и школьного возраста (5-14 лет).

Новая социально-экономическая обстановка ставит новые проблемы изучения процессов развития, решение которых необходимо для правильной оценки и рационального прогнозирования развития молодого населения г. Зелена Гура. Результатом этих исследований стала разработка стандартов физического развития и физической подготовленности детей и молодежи. Общественно-экономические изменения, происходящие в Польше, дифференцируют условия жизни, которые отражаются на процессах роста и созревания детей и молодежи, формируя новые внутрипопуляци-онные границы изменчивости. Их исследование необходимо как для развития науки, так и для использования на практике.

Научная и практическая значимость исследования.

Результаты онтогенетических исследований детей и молодежи из разных регионов Польши, проведенных до настоящего времени, являются исходным материалом для определения биологического состояния молодого поколения и служат базой для практического использования врачами, учителями физического воспитания, педагогами при оценке соматического развития индивида, а также позволяют углубить наши знания относительно взаимосвязи структурных и функциональных особенностей организма.

Полученные результаты послужат основой для разработки нормативных материалов и станут исходной базой для будущих исследовательских программ. Кроме того, он могут быть положены в основу планирования будущих экспертиз биологического состояния популяции.

Результаты исследования могут использоваться в педагогической практике с целью лучшего планирования процесса обучения, помощи в спортивном отборе, а также послужат стимулом в выработке привычки к здоровому образу жизни.

Принимая во внимание сложность механизмов процессов роста и развития, происходящих в прогрессивной фазе онтогенеза, диссертационная работа представляет важный этап в развитии польской ауксологии.

Заключение Диссертация по теме "Антропология", Асенкевич Рышард

ВЫВОДЫ

Результаты, полученные в ходе настоящего исследования, позволяют сделать ряд теоретических и практических выводов:

1. В группах мальчиков и девочек 5-14 лет из г. Зелена Гура констатированы очевидные различия в динамике процессов роста: по темпам роста девочки опережают мальчиков в среднем на два года. Ускоренный период роста, в первую очередь длины тела, а также ширины плеч у мальчиков, и таза - у девочек, начинается у девочек между 10 и 11 годами жизни, а у мальчиков - в возрасте 13-14 лет.

2. Половой диморфизм соматических признаков нарастает с возрастом, достигая максимума в пубертатный период. Наибольший уровень полового диморфизма отмечается по величине жировых складок, обхвату бедра, ширине таза, которые больше во всех возрастах у девочек, и ширине плеч, длине туловища и рук, имеющих большие значения у мальчиков. Анализ пропорций тела выявил относительно большую длину туловища, руки у мальчиков, и таза у девочек. По индексу Рорера и показателю полноты девочки превосходят мальчиков. В целом, половой диморфизм наиболее выражен в индексах скелии, относительной ширины таза и плеч.

3. Максимальные темпы роста морфологических показателей отмечены в возрастных группах детей 6-7 и 8-9 лет. У девочек оба ростовых скачка выражены более отчетливо, о чем свидетельствуют более высокие показатели WTRni

4. На протяжении изученного отрезка возрастного ряда изменчивость соматических компонентов массы тела у мальчиков и девочек выявляет различный уровень экосенситивности. Максимальные значения показателя изменчивости WTRin отмечены в дошкольном возрасте (6-7 лет), младшем школьном возрасте (8-9 лет) и в период созревания. Наибольший уровень полового диморфизма наблюдается в количестве жира, которого значительно больше у девочек, и тощей массы тела - у мальчиков.

5. Изменения двигательных способностей у мальчиков и девочек в ходе онтогенеза носят выраженный прогрессивный характер. Полученные результаты подтверждают связь между уровнем физической подготовленности и величиной тотальных размеров тела. По сравнению с девочками мальчики во всех возрастах отличаются большей силой плеч, ног, они более ловкие, но менее гибкие.

6. По результатам дисперсионного анализа выявлена степень влияния социальных факторов на показатели физического и двигательного развития. Для группы мальчиков это: количество детей в семье, образовательный уровень отца и матери, характер трудовой деятельности отца. У девочек наиболее значимое воздействие на морфо-функциональный статус оказывают: образовательный уровень отца и матери, плотность заселения квартиры, количество детей в семье и характер трудовой деятельности обоих родителей. Очевидно, что девочки менее чувствительны к неблагоприятному воздействию факторов среды, в связи с чем их рост и развитие отличаются большей стабильностью.

7. Корреляционный анализ выявил статистически значимые связи между соматическими показателями (главным образом, продольными размерами тела), тканевыми компонентами тела (сухая масса, LBM) и уровнем физической подготовленности у мальчиков и девочек, что видно из результатов испытаний по дальности броска лечебным мячом, прыжке вверх с места, прыжке в длину и маятниковом беге. Только показатели гибкости ухудшаются по мере увеличения длины тела. Значимые отрицательные взаимозависимости отмечены между массой тела, жироотложением и результатами испытаний, определяющими взрывную силу ног и ловкость.

8. С помощью регрессионного метода проанализированы различные модели изменчивости показателей физического и двигательного развития в возрастных группах 7-, 10- и 14-летних мальчиков и девочек. Выявлено, что в группе 7-летних мальчиков в большинстве случаев уровень физической подготовленности не зависит от соматических признаков и состава тела. В группах старших мальчиков и у девочек результаты испытаний по физической подготовленности в большой степени обусловлены уровнем развития морфологических признаков и тканевым составом массы тела.

9. С помощью канонического анализа выявлены комплексы морфологических и двигательных показателей, максимально связанных между собой в процессе роста и развития. Это позволило определить оптимальный набор морфологических признаков, в наибольшей степени характеризующий двигательные способности детей.

10. При сравнении групп мальчиков и девочек из г. Зелена Гура отмечается значимая дифференциация по соматотипологическому составу, определяемому частотой встречаемости конституциональных типов по схеме Банке у мальчиков и Коласа - у девочек. У мальчиков 5-6 лет чаще всего присутствует тип А, среди 7-11-летних и 13-летних - тип Н, а у 12 и 14 летних - тип I, что объясняется возрастным нарастанием долихоморфии (стройности) телосложения в пубертатный период. Для девочек во всех возрастных группах характерно преобладание лептосомного типа I. При сравнении зеленогурской группы мальчиков с ровесниками из Варшавы отмечено, изменение структурной частоты встречаемости конституциональных типов. У варшавских мальчики сильнее выражен долихоморфный компонент - IVHA, по сравнению с зеленогурскими (структурная формула - HVIA). У девочек значимых различий между этими группами не отмечено; соматотипологическая формула имеет одинаковую структуру - IVHA.

286

11. Экономические трудности 1980-х и 1990-х годов в меньшей степени отразились на процессах роста детей г. Зеленой Гуры, нежели у их сверстников из более крупных городских агломераций. В рассматриваемом периоде онтогенеза (5-14 лет) зеленогурские мальчики и девочки в сравнении с группами детей из польских городов средней величины характеризуются большими значениями длины и массы тела при достаточно больших различиях в показателях физической подготовленности.

12. Анализ эпохальных изменений у детской части населения г. Зелена Гура, за период с 1950 по 1996 гг., демонстрирует отчетливую вековую тенденцию, проявляющуюся в увеличении тотальных размеров тела на протяжении почти пяти десятилетий. Аналогично морфологическим показателям, в период с 1970 по 1996 гг. выявлено наличие положительного секулярного тренда и для двигательных признаков, что представляется особенно важным в свете данных об ухудшении физических кондиций детей из других регионов Польши.

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

В ходе исследования польских детей из г. Зелена Гура автор последовательно стремился показать, что, несмотря на всю сложность онтогенетических преобразований происходящих в период активного роста, существует множество путей воздействия на наследственно детерминированную программу роста и развития. Важнейшим фактором, модифицирующим механизмы регуляции онтогенетических преобразований, является комплекс средовых факторов. Существуют разнообразные пути коррекции и положительного развития морфологических и функциональных показателей, в особенности в период активного роста, основным из которых является постоянная усложняющаяся и совершенствующаяся с возрастом двигательная активность ребенка.

Важнейший этап исследования заключается в установлении степени воздействия эндогенных и социально-демографических факторов на уровень морфологического и двигательного развития детей. С помощью комплекса разнообразных методов статистического анализа были выявлены наиболее значимые по степени влияния факторы. Были определены временные периоды различные по степени сенситивности к воздействию изучаемых факторов, что отразилось на особенностях ростовых процессов соматических показателей и связанных с ними сложными взаимозависимостями двигательных качеств детей.

Комплексный анализ взаимосвязей морфологических и двигательных признаков с помощью канонического анализа позволил ранжировать показатели двигательного развития по степени взаимозависимости от комплекса соматических свойств детского организма. Были установлены приоритеты в возрастной динамике и специфики полового диморфизма силовых и двигательных показателей в возрастном интервале 5-14 лет.

Важной проблемой представляется определение направления дифференциации интегративных показателей телосложения, каковыми являются типы конституции. Из множества анализируемых социальных факторов наиболее значимым в соматотипологической дифференциации детской части популяции оказался образовательный уровень родителей, определивший предрасположенность к большей астенизации детей, родители которых имеют более высокий образовательный уровень. Важно, что данный градиент морфологической дифференциации подтверждает давнюю, устойчивую тенденцию антропологической стратификации по социальному принципу, неоднократно отмеченную во многих странах.

Учитывая взаимосвязанность показателей морфологической зрелости и двигательных качеств, важным этапом нашего исследования явилось рассмотрение эпохальных изменений этих двух систем. Отчетливое увеличение тотальных размеров тела у детей 5-14 лет, происшедшее за последние 50 лет, хорошо согласуется с общим направлением секулярного тренда. Эпохальные различия в физической подготовленности не имеют столь одностороннюю направленность, хотя и по этому комплексу признаков у детей г. Зелена Гура отмечено улучшение физических кондиций.

Важным теоретическим выводом нашего исследования явились отмеченные половые различия в характере изменений показателей морфо-функционального комплекса, выявившие большую резистентность женского организма по отношению к неблагоприятным социальным изменениям.

Библиография Диссертация по биологии, доктора биологических наук, Асенкевич Рышард, Москва

1. Алтухов Ю. П., Шереметьева В.А., Рынков Ю.Г. Гетерозис как причина акселерации у человека // Доклады Академии Наук / Общая биология. -2000. Т. 370. - № 1 - С. 130-133.

2. Бережков Л.Ф., Иваницкая П.Н. Процесс ускоренного развития и состояние здоровья детей и подростков // Акселерация развития и состояние здоровья детей и подросткови (Научный обзор) / Под ред. С.М. Громбаха. М., 1980. - С. 22-31.

3. Бунак В.В. Выделение этапов онтогенеза и хронологические границы возрастных периодов // Советская педагогика. 1965. - Т. 29. - № 11.- С. 105-119.

4. Властовский В.Г. Акселерация роста и развития детей. М.: Изд-во Московского Университета, 1976. - 278 с.

5. Година Е.З. Акселерация // Социальная энциклопедия. М., 2000. - С. 17-19.

6. Година Е.З., Миклашевская Н.Н. Экология и рост: влияние факторов окружающей среды на процессы роста и полового созревания человека // Рост и развитие детей и подростков. Итоги науки и техники. Серия Антропология. М.: ВИНИТИ, 1989. - С. 77-134.

7. Година Е.З., Миклашевская Н.Н. Влияние урбанизации на ростовые процессы у детей и подростков // Урбоэкология / Под ред. Т.И. Алексеевой, Л.С.Белоконь и Е.З. Годиной. М.: Наука, 1990.- С. 92-102.

8. Громбах С.М. Акселерация развития и состояние здоровья детей и подростков. Научный обзор. М., 1980. - 59 с.

9. Громбах С.М. Акселерация роста и развития детей и подростков // Пленум Всесоюзного общества детских врачей «Состояние здоровья школьников и организация их обслуживания».-М., 1973 13-16.

10. Дорожнова К.П. Роль социальных и биологических факторов в развитии ребенка М., 1983- 159 с.

11. Никитюк Б.А. Акселерация развития (причины, механизмы, проявления и последствия // Рост и развитие детей и подростков. Итоги науки и техники. Серия Антропология. Т. 3. - М.: ВИНИТИ, 1989. - С. 5-76.

12. Никитюк Б.А., Филиппов В.И. Антропологическое направление в генетике развития: гетерозис как один из факторов роста и развития детей // Вопросы антропологии. 1975. - Вып. 59 - С. 18-32.

13. Павловский О.М. Биологический возраст человека. М.: Изд-во МГУ, 1987.-280 с.

14. Пурунджан А.Л., Година Е.З., Хомякова И.А. Новые подходы в анализе межгрупповой изменчивости показателей роста и развития у детей и подростков России // Вопросы антропологии. 2000. - Вып. 90. - С. 87-103.

15. Соловьева B.C. Еще раз об акселерации // Природа. 1978. - № 3. - С. 14-23.

16. Ханина К.П. Определение состава тела по удельному весу // Вопросы антропологии. 1969. - Вып. 10. - М. 77-84.

17. Хрипкова А.Г. Акселерация физического развития детей и полростков // Советская педагогика. 1968.- Т. 4. - № 2. - С. 115-122.

18. Ямпольская Ю.А. Акселерация роста и развития подрастающего поколения // Акселерация развития и состояние здоровья детей и подростков (Научный обзор) / Под ред. С.М. Громбаха. М., 1980. - С. 5-21.

19. Ямпольская Ю.А. Физическое развитие школьников жителей крупного мегаполиса в последние десятилетия: состояние, тенденции, прогноз, методика скрининг-оценки: Автореф. дис. докт. биол. наук. - М., 2000. - 76 с.

20. Antoszewska A. Tendencje i determinanty ci^zaru urodzeniowego noworodkow polskich w latach 1976-1990 // Studies in Human Ecology. Polish Warsaw: Academy of Sciences. - 1998. - Supplement 2. - S. 159-174.

21. Asienkiewicz R. Charakterystyka somatyczna dzieci szkolnych Zielonej Gory // Sk^d idziemy, kim jestesmy, dok^d zmierzamy. Polskie Towarzystwo Antropologiczne. Wroclaw: Oddzial we Wroclawiu, 1998. - S. 17-20.

22. Asienkiewicz R. Zroznicowanie somatyczne chlopcow wiejskich w swietle typologii A. Wankego // Aktywnosc ruchowa ludzi w roznym wieku / Red.: D. Umiastowska. Szczecin: Uniwersytet Szczecinski, IKF, 1999. - № 4. - S. 109-112.

23. Asienkiewicz R, Grzesiak J. Pilkarze r^czni w swietle typologii somatycznej A. Wankego // Aktywnosc ruchowa ludzi w roznym wieku: Materialy Naukowe. -Szczecin: Uniwersytet Szczecinski. IKF., 1998. № 3. - S. 35-38.

24. Baranski J. Bogdanowicz J., Lomnicki Z. Wzrost i waga dzieci do 16 roku zycia // Pediatria Polska. 1938. - T. 18. - № 2. - S. 87-90.

25. Bergman P. Blizni^ta wroclawskie // Materialy i Prace Antropologiczne. -Wroclaw, 1988. Т. 1. - № 108.

26. Bergman P. Blizni^ta wroclawskie // Wydawnictwo Arboretum. Wroclaw, 1995. - Т. II.

27. Bielicki T. Nierownosci spoleczne w Polsce w ocenie antropologa // Nauka Polska. 1992. - № 3. - S. 3-18.

28. Bielicki T. Charzewski J. Antropologia w Polsce: problematyka, osi^gni^cia,zagrozenia, perspektywy // Wychowanie Fizyczne i Sport, 1995. № 2. - S. 3-16.

29. Bielicki Т., Jedlinska W., Koniarek J., Waliszko A., Welon Z. Niektore dane о rozwoju flzycznym dzieci i mlodziezy polskiej w dziesi^cioleciu 1966-1976. -Wroclaw, 1977.

30. Bielicki Т., Szczotka H., Gorny S., Charzewski J. Rozwarstwienie spoleczne wspolczesnej ludnosci Polski: Analiza wysokosci ciala poborowych urodzonych w r. 1957 // Przegl^d Antropologiczny. 1981. - T. 47. - № 2. - S. 237-259.

31. Bielicki Т., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C. Nierownosci spoleczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995 // Monografie Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw, 1997.

32. Bielicki Т., Welon Z., Zukowski W. Problem nierownosci biologicznej warstw spolecznych // Materialy i Prace Antropologiczne. 1988. - № 109. - S. 123-140.

33. Bielicki Т., Welon Z., Waliszko A. Zmiany w rozwoju flzycznym mlodziezy w Polsce w okresie 1955-1978 // Wydawnictwo Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw, 1981.

34. Bochenska Z. Zmiany w rozwoju osobniczym czlowieka w swietle trendow sekularnych i roznic spolecznych // Prace Monograficzne. Krakow: WSWF. -1972. - № 5.

35. Bochenska Z. Rozwoj morfofunkcjonalny i psychiczny dzieci szkolnych z Nowej Huty о wysokim poziomie sprawnosci // Wydawnictwo Monograficzne. -AWF Krakow, 1987.

36. Bochenska Z., Chrzanowska M. Rozwoj somatyczny, fizjologiczny i psychiczny dzieci i mlodziezy о roznym poziomie sprawnosci fizycznej w swietle badan dlugofalowych // Wydawnictwo Monograficzne. AWF Krakow, 1993.

37. Bogdanowicz J. Wzrost i waga dzieci polskich w wieku szkolnym // Wychowanie Fizyczne. 1933. - № 14. - S. 14-19.

38. Bogdanowicz J. Badania nad morfologicznymi typami konstytucjonalnymi u dzieci // Ped. Pol. 1937. - № 18. - S. 87-101.

39. Bogdanowicz J. Wlasciwosci rozwojowe wieku dzieci^cego. PZWL Warszawa, 1962.

40. Boryslawski K. Spoleczno-ekonomiczne i biologiczne uwarunkowania rozwoju flzycznego dzieci wroclawskich do drugiego roku zycia. Uniwersytet Wroclawski, 1994.

41. Brozek J. Pomiary skladnikow ciala // Materialy i Prace Antropologiczne. -1961. № 29. - S. 49-90.

42. Brzezinski Z. J. Warunki spoleczno-bytowe a rozwoj somatyczny chlopcow // Materialy i Prace Antropologiczne. 1964. - S. 68.

43. Budzynska I. Charakterystyka przebiegu rozwoju flzycznego chlopcow idziewcz^t z Opoczna i okolic w zroznicowanych grupach stratyfikacji spolecznej: Praca doktorska. Lodz.: Uniwersytet Lodzki, 2001.

44. Burdukiewicz A. Zmiennosc budowy ciala dzieci wroclawskich w wieku od 7 do 15 lat w badanich longitudinalnych // Studia i Monografie AWF we Wroclawiu. Wroclaw, 1995.

45. Charzewski J. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. AWF. Warszawa, 1981.

46. Charzewski J. Rozwoj fizyczny a przemiany spoleczne // Kultura Fizyczna. 1990. - № 3-4. - S. 20.

47. Charzewski J., Bielicki T. Uwarstwienie spoleczne ludnosci Warszawy. Analiza wysokosci ciala i tempa dojrzewania chlopcowl3-14 letnich // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1990. - № 1. S. 3-20.

48. Charzewski J. , Chabros E. Rogalska Niedzwiedz M. , Gorwska D. , Wilczewski A. Czy dystanse mi^dzysrodowiskowe ulegaj^ zmianom? // WF i S. -1991 - № 2. - S. 31-41.

49. Chlebna-Sokol D. Rozwoj somatyczny dzieci ze srodowiska о ponadoptymalnym st^zeniu fluorkow w wodzie pitnej badania semilongitudinalne // Pediatria Polska. - 1992. - № 9-10. - Suplement. - S. 69-73.

50. Chrominski Z. Wiek biologiczny a sprawnosc fizyczna uczniow w wieku 10-19 lat. WSiP. Warszawa, 1981.

51. Chrominski Z. Dynamika wielopoziomowego rozwoju somatycznego i motorycznego uczniow w wieku 11-14 lat. Warszawa: MO i W, Instytut Badan Pedagogicznych, GKKF i T, IWZZ, 1986.

52. Chrominski Z. Dynamika wielopoziomowego rozwoju fizycznego i potencjalu motorycznego uczniow w wieku 10, 15 i 16 lat. Radom: Monografie Wyzszej Szkoly Inzynierskiej wRadomiu, 1993.

53. Chrzanowska M. Biologiczne i spoleczno-ekonomiczne determinanty rozwoju podskornej tkanki tluszczowej u dzieci i mlodziezy. Krakow: Monografia AWF w Krakowie, 1992.

54. Chrzanowska M. Zmiany rozwojowe dystrybucji podskornej tkanki thiszczowej oraz ich przebieg u dzieci otylych i szczuplych // Czlowiek w czasie i przestrzeni. AWF, Gdansk, 1993. - S. 88-94.

55. Chrzanowska M. Dystrybucja tkanki tluszczowej w ciele czlowieka a zagrozenia zdrowotne // Kultura Fizyczna. 1997. - № 7-8. - S. 18-21.

56. Chrzanowska M., Gol^b S., Bochenska, Z. Panek S. Dziecko krakowskie.

57. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i mlodziezy miasta Krakowa // Wydawnictwo Monograficzne AWF. Krakow, 1988.

58. Chrz^stek-Spruch H. Siatki centylowe wysokosci i ci^zaru ciala dziewcz^t i chlopcow lubelskich od 0 do 3 lat— do uzytku praktycznego. Lublin, 1975.

59. Chrz^stek-Spruch H., Kozlowska M. A. Normy tempa wzrastania wysokosci ciala w ocenie rozwoju dziecka // Normy rozwojowe. Aspekty teoretyczne, implikacje praktyczne / Red.: S. Golqb. Zeszyty Naukowe, AWF Krakow, 1994. - T. 68. - S. 25-37.

60. Chrz^stek-Spruch H., Szajner-Milart I. Siatki centylowe wysokosci i ci^zaru ciala w ocenie rozwoju fizycznego dzieci od 6 do 17 lat // Pediatria Polska. 1975. - № 50. - S. 893-897.

61. Chudecka M. Budowa ciala koszykarek w swietle typologii A. Wankego // Wychowanie Fizyczne i Sport. Warszawa, 1998. - T. XLII - № 3. - S. 61-67.

62. Ciesla E. Poziom rozwoju fizycznego i motorycznego dzieci i mlodziezy kieleckiej w wieku 7-15 lat. Zdrowie i sprawnosc motoryczna w kulturze fizycznej dzieci i mlodziezy / M. Zasada. WSP Bydgoszcz, 1999. - S. 141-148.

63. Ciesla E. Zwi^zki zdolnosci motorycznych z wybranymi cechami somatycznymi u chlopcow w wieku 7-19 lat // Medical Review. Scripta Peridica. -Bydgoszcz, 2000. Vol. III. - № 2. - P. 2. - S. 552-557.

64. Cieslik J. Wielopoziomowy rozwoj fenotypowy osobnika i populacji w ontogenezie. Poznan: Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, 1979.

65. Cieslik J., Drozdowska M., Malinowski A. Norma rozwojowa teoretyczne i praktyczne aspekty oceny rozwoju biologicznego czlowieka // Antropologia / A. Malinowski, J. Strzalko. - PWN Warszawa-Poznan, 1989. - S. 511-536.

66. Cieslik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M.D. Dziecko poznanskie '90. Wzrastanie. Dojrzewanie. Normy i metody oceny rozwoju. -Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznan, 1994.

67. Cieszkowski S. Mirkiewicz M. Drozd M. Poziom kondycyjnych zdolnosci motorycznych dzieci rzeszowskich na tie populacji rowiesnikow. Przegl^d Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, 1998.-№ 4. -S. 5-11.

68. Cwirko-Godycki M. Dziecko Wielkopolskie w rozwoju metrycznym. // Przegl^d Antropologiczny Warszawa-Poznan, 1975. - T. 41. - Z. 2. - S. 281-293.r

69. Cwirko-Godycki M. Wrzosek A. Dzieci kaszubskie w wieku od 7 do 13 lat pod wzgl^dem antropologicznym // Przegl^d Antropologiczny. 1937. №,11.-Z. 3. - S. 121-161 (Z. 4. - S. 187-246).

70. Cybulski N. О wptywie szkoly wspolczesnej na rozwoj fizyczny mlodziezy szkolnej // Wszechswiat, 1890. T. 9 , № 30. - S. 465-468.

71. Czekanowski J. Zarys antropologii Polski. LBS: Lwow, 1930.

72. Czekanowski J. Zarys antropologii teoretycznej. Torun, 1948.

73. Czerska В., Czajka S. Jednoimienna analiza wariancji dla doswiadczen czynnikowych. // Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Seria: Algorytmy biometryczne i statystyczne. 1981. - z. 10.

74. Denisiuk L. Opis testow motorycznych oraz metody przeprowadzania prob i oceny wynikow // Rozwoj sprawnosci motorycznej dzieci i mlodziezy w wieku szkolnym. PZWS, Warszawa, 1969 - S. 74-83.

75. Denisiuk L. Tabele punktacji sprawnosci fizycznej. WsiP, Warszawa. 1975.

76. Drozdowski Z. Sklady somatyczne chlopow w wieku od 3 do 18,5 lat w swietle grupowania diagramem Czekanowskiego // Roczniki Naukowe WSWF w Poznaniu. Poznan, 1966. - Z. 13. - S. 53-56.

77. Denisiuk L., Milicerowa H. Rozwoj sprawnosci motorycznej dzieci i mlodziezy w wieku szkolnym. PZWS Warszawa, 1969.

78. Drozdowski Z. Struktura typologiczna sportsmenek radzieckich w swietle typologii A. Wankego // Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu -1973. Z. 22. - S. 259-261.

79. Drozdowski Z. О potrzebie konstruowania regionalnych norm rozwoju fizycznego i sprawnosci fizycznej // Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna dzieci Ziem Polnocno-Zachodnich. AWF, Poznan, 1975. - S. 3-9.

80. Drozdowski Z. Biologiczny rozwoj cziowieka // Wybrane zagadnienia. -AWF, Poznan, 1977.

81. Drozdowski Z. Rozwoj fizyczny dzieci Ziemi Lubuskiej (1947-1950). -AWF, Poznan, 1982.

82. Drozdowski Z. Rytm biologiczny w wychowaniu fizycznym i sporcie. -PWN, Warszawa Poznan, - 1984.

83. Drozdowski Z. Antropologia a nauki stosowane. Antropologia polska nadchodz^cych lat: Konferencja na temat «Antropologia i jej miejsce wsrod nauk о cziowieku». AWF, Poznan, 1985.

84. Drozdowski Z. Doniesienie z badan zroznicowania wybranych grup etnicznych w swietle typologii A. Wankego // Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu. Poznan, 1987. - Z. 36. - S. 59-62.

85. Drozdowski Z. Somatyczne zroznicowanie ludnosci Czechoslowacji w swietle typologii A. Wankego // Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu. Poznan, 1987. - Z. 36. - S. 29-38.

86. Drozdowski Z. Antropologia dla nauczycieli wychowania fizycznego. -AWF Poznan, 1988.

87. Drozdowski Z. Riegerova J. Studenci wychowania fizycznego z Olomunca i Poznania w swietle typologii Adama Wankego // Wychowanie Fizyczne i Sport. -1995. № 2. - Т. XXXIX. - S. 25-30.r

88. Drozdowski Z. Antropometria w wychowaniu fizycznym. AWF, Poznan, 1998.

89. Drozdowski Z. О potrzebie i celowosci badan ontogenezy dzieci Ziemi Lubuskiej // Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego. Uniwersytet Zielonogorski: Zielona Gora, 2002.

90. Drozdowski Z., Mlokosiewicz H. Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna mlodziezy z roznych regionow klimatycznych Polski // Roczniki Naukowe WSWF w Poznaniu. Poznan. 1966 - Z. 12 - S. 411-416.

91. Dutkiewicz W. Poziom rozwoju biologicznego i sprawnosci ruchowej dzieci w wieku 8-15 lat w nawi^zaniu do warunkow socjalno-bytowych rodzin i warunkow pracy szkol // Rocznik Naukowy. AWF, Krakow, 1975. - T. 13. - S. 35-68.

92. Dutkiewicz W. Roznice srodowiskowe w rozwoju biologicznym i sprawnosci ruchowej dzieci w okresie dorastania. IKN i BO, Kielce, 1980.

93. Dutkiewicz W. Zmiany w procesach rozwoju biologicznego i sprawnosci fizycznej mlodziezy w swietle poprawy warunkow bytowych. WSP, Kielce, 1985.

94. Dudrewicz L. Pomiary antropologiczne dzieci warszawskich // Komisja Antropologiczna Akademii Umiej^tnosci. Krakow, 1881. - S. 3-23.

95. Dutkiewicz W. Dzieci wiejskie. WSP, Kielce, 1990.

96. Dutkiewicz W. Zjawiska trendow sekularnych i akceleracji rozwoju dzieci i mlodziezy na Kielecczyznie. WSP, Kielce, 1991.

97. Dziecko koninskie. Rozwoj fizyczny dzieci i mlodziezy wojewodztwa koninskiego / Red. J. Grabowska. Uniwersytet Lodzki, 1998.

98. Dziecko lodzkie. Metody i normy rozwoju biologicznego / Red.: A. Malinowski i D. Chlebna-Sokol. Wydawnictwo Ankal, Lodz, 1998.

99. Europejski Test Sprawnosci Fizycznej (EUROFIT). Przeklad z j^zyka angielskiego H. Grabowski, J. Szopa. AWF, Krakow, 1991.

100. Gniewkowska H. Rozwoj sprawnosci ruchowych dzieci przedszkolnych // Wychowanie Fizyczne i Sport. Warszawa, 1965. - № 2. - S. 163-182.

101. Gol^b S. Poziom rozwoju morfologicznego i sprawnosci ruchowej dzieci w zaleznosci od wybranych czynnikow rodzicielskich // Zeszyty Naukowe AWF w Krakowie. Krakow, 1979. - № 19.

102. Gol^b S. Zroznicowanie poziomu rozwoju biologicznego w swietle wybranych wskaznikow spolecznych. Dziecko krakowskie // Poziom rozwoju biologicznego dzieci i mlodziezy miasta Krakowa. AWF, Krakow, 1988. - S. 185-207.

103. Gol^b S. Biologiczne i spoleczne uwarunkowania zmiennosci przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy z Nowej Huty (wyniki badan ci^glych) // Wydawnictwo Monograficzne AWF. Krakow, 1993.

104. Gol^b S. Normy rozwojowe aspekty teoretyczne, implikacje praktyczne // Zeszyty Naukowe. - AWF, Krakow, 1994. - № 68.

105. Gorny S. Standardy rozwoju fizycznego mlodziezy polskiej. Materialy i Prace Antropologiczne. Wroclaw, 1965. - № 69. - S. 5-28.

106. Gorny S. Zdj^cie Antropometryczne Polski. Cz^sc I. Pomiary ludnosci doroslej z lat 1955-1956 // Materialy i Prace Antropologiczne. Warszawa, 1972. - № 84.

107. Gorny S. Cechy somatyczne mlodziezy polskiej w 1966 roku // Materialy i Prace Antropologiczne. 1976. - № 92. - S. 117-166.

108. Grabowska J. Dziecko koninskie. Rozwoj fizyczny dzieci i mlodziezy wojewodztwa koninskiego. Uniwersytet Lodzki, 1998.

109. Guilford J. P. Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. PWN, Warszawa, 1960.

110. Haleczko A. Biologiczne aspekty ewolucji sprawnosci motorycznej dzieci w wieku szkolnym wybrane zagadnienia metodologiczne // Antropomotoryka. -1989. -№ l.-S. 19-36.

111. Harewski G. Rozwoj fizyczny i sprawnosc przedszkolakow. // Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1987. - № 10. - S. 360-361.

112. Hoser P. Cytologia, embriologia i histologia cztowieka. WsiP, Warszawa, 1993.

113. Hulanicka B. Stan rozwoju chlopcow w okresie pokwitania jako odbicie roznic spolecznych wsrod ludnosci Wroclawia // Materialy i Prace Antropologiczne. 1990. - T. 111.

114. Hulanicka B. Stan biologiczny populacji polskiej. Punkt widzenia antropologa // Stan zdrowia Polakow / Red.: Zatonski W., Hulanicka В., Tyczynski

115. J. Zaklad. Wroclaw, 1996. - T. 15. - S. 43-65.

116. Hulanicka В., Brajczewski C., Jedlinska W., Slawinska Т., Waliszko A. Duze miasto male miasto - wies. Roznice w rozwoju flzycznym dzieci w Polsce // Monografle Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. - Wroclaw, 1990.

117. Jakowicka M. Uwarunkowania funkcjonowania szkol srodowiskowych w srednim miescie. WSP, Zielona Gora, 1979.

118. Jankowiak A . Ocena stanu zdrowia mlodziezy szkolnej miasta Poznania i wojewodztwa poznanskiego na podstawie badan przeprowadzonych w latach 1956 1961.-Poznan, 1962.

119. Jankowiak A. , Вас J. Ksztaltowanie si§ wskaznikow rozwoju flzycznego dzieci i mlodziezy m. Poznania w 25 leciu powojennym: Pami^tnik III Konferencji Naukowej «Okres dojrzewania». -Poznan, 1971. - S. 13-23.

120. Janusz A., Jarosinska A. Wspolzaleznosci pomi^dzy cechami morfologicznymi dzieci w wieku 9-12 lat // Materialy i Prace Antropologiczne. -1979. № 96. - S. 39-53.

121. Janusz A., Ignasiak Z. Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. I. Studia i Monografie AWF we Wroclawiu. Wroclaw, 1993.

122. Janusz A., Ignasiak Z. Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. II. Studia i Monografie AWF we Wroclawiu. Wroclaw, 1994.

123. Januszewski J. Zmiennosc ontogenetyczna maksymalnej pracy anaerobowej -wyniki badan porownawczych. // Antropomotoryka. Krakow, 1992. - № 8. - S. 75-87.

124. Jaros F. Rozwoj fizyczny dziecka w szkole. Kronika // Wychowanie Fizyczne. 1922. - № 3. - S . 169.

125. Jasicki B. Wzrastanie wymiarow gtowy z wiekiem u mlodziezy m^skiej krakowskich szkol powszechnych i srednich. Cz^sc II. Szerokosc glowy // Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydzial IV. -1935. T. 27. - S. 41-42.

126. Jasicki B. Przyczynek do poznania zagadnienia rozwoju typow morfologicznych mlodziezy szkolnej miasta Krakowa // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej^tnosci. 1936. - T. 41. - № 1. - S. 24-25.

127. Jasicki B. W sprawie wzrostu i jego rytmiki u typow antropologicznychm^skiej mlodziezy szkolnej z Krakowa. V Zjazd Polskiego Towarzystwa Anatomiczno-Zoologicznego w Krakowie. 1936.

128. Jasicki В. Туру szkot a zroznicowanie rasowe mlodziezy sl^skiej // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej^tnosci. 1938. - T. 43. - № 10. - S. 337-338.

129. Jasicki B. Kierunki rozwojowe wsrod posrednioglowcow // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej^tnosci. 1949. - T. 50. - № 6. - S. 338-342.

130. Jasicki B. Problematyka ontogenetyczna // Materialy i Prace Antropologiczne. Wroclaw, 1973. - № 87. - S. 35-49.

131. Jaxa-Bykowski L. Mlodziez szkolna Wielkopolski i Pomorza w swietle badan eksperymentalnych // Przegl^d Wielkopolski. 1946. - Roz. 2. - № 4. - S. 101-112.

132. Jedlinska W. Wplyw niektorych czynnikow srodowiska spolecznego na wysokosc ciala dzieci szkolnych w Polsce // Przegl^d Antropologiczny. 1985. -T. 51. - Z. 1-2. - S. 15-37.

133. Jopkiewicz A. Dziecko kieleckie. Normy rozwoju fizycznego. WSP Kielce, 1996.

134. Jopkiewicz A. Przejawy trendu sekularnego a normy rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. -WSP Kielce, 1997. S. 47-60.

135. Jopkiewicz A. Zdrowie dzieci i mlodziezy w aspekcie fizycznym, psychicznym, spolecznym i duchowym. WSP Kielce, 1998.

136. Jopkiewicz A., Markowska M., Scheibal J. Tendencja przemian w rozwoju fizycznym studentow WSP w Kielcach w latach 1975-1995 // Uwarunkowania rozwoju, sprawnosci i zdrowia. WSP Cz^stochowa, 1999. - S. 33-39.

137. Jopkiewicz A., Zariba M. Gradienty spoleczne rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy miejskiej na Kielecczyznie. Medical Review // Scripta Periodica /Ed.: A.M. Bydgoszcz. 2000. - Vol. III. - № 2. - Sup. 1. - P. 281-290.

138. Kaczanowski K. Rozwoj dzieci i mlodziezy w rejonie Huty Katowice na tie populacji doroslych (normy rozwojowe) / Red.: K. Kaczanowski. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego, 1982. - № 28.

139. Kaczmarek M. Wplyw warunkow zycia na wzrastanie i rozwoj czlowieka. Seria Antropologia. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Poznanskiego, 1995.

140. Kaliszewska-Drozdowska M.D. Stan biologiczny i akceleracja rozwoju noworodkow. Seria Antropologia. UAM Poznan, 1980. - T. 9. - № 3.

141. Kaliszewska-Drozdowska M. D., Malinowski A. Kinetyka i dynamika rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy miasta Poznania // Przegl^d Antropologiczny. 1975. - T. 41. - № 2. - S. 255-272.

142. Karkosz S. Wybrane aspekty dymorfizm plciowego w rozwoju fizycznym i sprawnosci motorycznej mlodziezy wojewodztwa katowickiego // Problemy dymorfizmu plciowego w sporcie / Red.: S. Socha. AWF Katowice, 1999. S. 320-329.

143. Kolasa E. Туру somatyczne kobiet. Materialy i Prace Antropologiczne. -Wroclaw, 1969. № 77. - S. 207-240.

144. Kolodziej J. Sprawnosc fizyczna chlopcow 6-15 letnich z Ostrowcar

145. Swi^tokrzyskiego w nawiqzaniu do proporcji ciala. Kultura Fizyczna, 1969. - № 2. - S. 56-59.

146. Kolodziej H., Koziel S. Charakterystyka spoleczna i antropologiczna 13-15 letnich chlopcow i dziewcz^t z Wroclawia i okolic // Spoleczne kontrasty w stanie zdrowia Polakow. AWF Warszawa, 1998. - S. 75-87.

147. Kolodziej J., Kolodziej M. Z badan nad rozwoj em fizycznym mlodziezy wojewodztwa kieleckiego. Kultura Fizyczna, 1970. - № 2. - S. 64-67.

148. Kopczynska-Sikorska J. Badania auksologiczne w praktyce lekarza wieku rozwojowego // Pediatria Polska. 1980. - № 40. - S. 3.

149. Kopczynska-Sikorska J. Diagnostyka rozwoju dzieci i mlodziezy // Biblioteka Pediatry. PZWL Warszawa, 1980.

150. Kopczynska-Sikorska J. Diagnostyka rozwoju dzieci i mlodziezy. PZWL Warszawa, 1982.

151. Kopczynska-Sikorska J. Biologiczne uklady odniesienia w pediatrii. -PZWL Warszawa, 1985.

152. Kopczynska-Sikorska J. Normy w pediatrii. PZWL Warszawa, 1996.

153. Kopczynska-Sikorska J., Woynarowska B. Rozwoj somatyczny w drugiej dekadzie zycia. PZWL Warszawa, 1980.

154. Kopij M. Przegl^d Lubuski. Zielona Gora, 1973. - № 2.

155. Kornafel D. Czynniki determinuj^ce urodzeniow^ mas§ ciala czlowieka. -Wroclaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, 1995.

156. Kornafel D. Masa i dlugosc ciala noworodkow urodzonych w duzych miastach Polski w latach 1941-1984 // Pediatria Polska. 1990.- № 5-6. - S. 55-59.

157. Kosmowski W. О wzroscie i wadze dzieci klas biednych w Warszawie // Medycyna. Warszawa, 1894. - № 6-10. - S. 20.

158. Kotarska K. Sprawnosc fizyczna dzieci przedszkolnych z duzego i malego miasta. Aktywnosc ruchowa ludzi w roznym wieku: Materialy Naukowe. -Uniwersytet Szczecinski. IKF. Szczecin, 1997. № 5. - S. 284-287.

159. Krawczynski M. Dziecko poznanskie // Pediatria Praktyczna. Polskie Towarzystwo Pediatryczne. Oddzial Poznanski. - Poznan, 2000. - T. 8. - Z. 4.

160. Krawczynski M., Krzyzaniak A. Akceleracja rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy miasta Poznania // Ped. Pol. 1989. - № 64. - S. 40-52.

161. Krawczynski M., Krzyzaniak A. Kierunki rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy miasta Poznania w latach 1950-1980 // Kronika Wielkopolski. 1984.-Т. 35. -№3/4. -S. 119-125.

162. Krawiec G. Charakterystyka procesu wzrastania dzieci koiobrzeskich // Przegl^d Antropologiczny. Warszawa - Poznan, 1977. - T. 43. - №. 1. - S. 195-200.

163. Krawiec G. Mi^dzypokoleniowe zmiany rozwoju fizycznego mlodziezy kolobrzeskiej. AWF Poznan, 1988.

164. Kriesel G. Badania antropologiczne mlodziezy m^skiej szkol srednich ogolnoksztalc^cych i zawodowych regionu Pomorza i Kujaw. Studia Soc. Scient. Torunens // Torun, Sec. E, Zool. 1967. - T. 8. - № 5. - S. 161-252.

165. Kriesel G. Badania antropologiczne mlodziezy zenskiej ze szkol srednich ogolnoksztalc^cych regionu Pomorza i Kujaw. Studia Soc. Scient. Torunens // Torun, Sec. E, Zool. 1968. - T. 9. - № 3.

166. Krzysko M., Ratajczak W. Analiza kanoniczna. Listy Biometryczne. Polskie Towarzystwo Biometryczne. Wroclaw, 1978. - № 65-67.

167. Malinowski A. Rozwoj metryczny m^skiej mlodziezy licealnej Wielkopolski // Przegl^d Antropologiczny. Poznan, 1968. - T. 34. - Z. 2. - S . 205-224.

168. Malinowski A. Struktura somatyczna dziewcz^t w wieku od 3 do 18,5 lat // Przegl^d Antropologiczny. Poznan, 1968. - Т. XXXIV. - Z. 1.

169. Malinowski A. Rozwoj somatyczny dziewcz^t z liceow ogolnoksztalc^cych m. Poznania w wieku od 15 do 18 lat w latach 1961-1964 // Zdrowie Publiczne. -Warszawa, 1970. Z. 8. - S. 717-723.

170. Malinowski A. Dziecko poznanskie. Normy i metody kontroli rozwoju fizycznego. Poznan UAM, 1976.

171. Malinowski A. Trend sekularny i akceleracja rozwoju dzieci poznanskich // Dziecko poznanskie, UAM Poznan. Seria Antropologia. 1976. - № 3. - S. 153-160.

172. Malinowski A. Zmiany sekularne w rozwoju fizycznym dzieci i mlodziezy miasta Poznania. AWF Poznan, 1976. - № 80. - S. 5-28.

173. Malinowski A. Trend sekularny i akceleracja przegl^d zagadnienia // Przegl^d Antropologiczny. - 1977. - T. 43. - Z.2. - S. 405-418.

174. Malinowski A. Dziecko wielkopolskie. Normy rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy z roznych srodowisk Wielkopolski. Poznan UAM, 1978.

175. Malinowski A. Norma biologiczna a rozwoj somatyczny czlowieka. -Warszawa: Instytut Wydawniczy Zwiqzkow Zawodowych, 1987.

176. Malinowski A., Strzalko J. Antropologia. Warszawa-Poznan: PWN, 1989.

177. Malinowski A. Refleksje antropologiczne о stanie biologicznym mlodego pokolenia Polakow // Nowiny Lekarskie. 1994. - T 6. - № 2. - S. 48-54.

178. Malinowski A. Spoleczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju fizycznego i post^pow w nauce dzieci wiejskich wojewodztwa koninskiego. -Poznan: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Poznanskiego. Seria: Antropologia, 1995.

179. Malinowski A. Problem normy w antropologii i anatomii prawidlowej // Antropologia a medycyna i promocja zdrowia / Red.: A. Malinowski, B. Luczak, J. Grabowska. Wydawnictwo Uniwersytetu Lodzkiego, 2000. - Т. III. - S. 31-38.

180. Malinowski A. Tendencje przemian budowy ciala dzieci i mlodziezy

181. Poznania w latach (1976-1996) // Kultura Fizyczna / Red.: J. Rodziewicz-Gruhn, E. Malolepszy. WSP Cz^stochowa., 2000. - Z. III. - S. 105-111.

182. Malinowski A. Lwowska mlodziez szkolna w swietle badan eksperymentalnych Ludwika Jaxa Bykowskiego. Prace Naukowe, Seria: Kultura Fizyczna / Red. J. Rodziewicz-Gruhn, E. Malolepszy. - WSP Cz^stochowa, 2001. - Z. IV. - S. 155-167.

183. Malinowski A., Bozilow W. Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy. Warszawa-Lodz: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.

184. Malinowski A., Bozilow W. Przejawy trendu sekularnego i akceleracji rozwoju dzieci i mlodziezy regionu bydgoskiego // Auksologia i promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. WSP Kielce, 1997. - S. 97-103.

185. Malinowski A., Chlebna-Sokol D. Dziecko lodzkie. Metody badan i norm rozwoju biologicznego. Lodz: Wydawnictwo Ankal, 1998.

186. Malinowski A., Lorkiewicz W. Akceleracja rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy miasta Poznania w ostatnim stuleciu // Normy Lekarskie 1994. T. 63. - № 3. - S. 51-60.

187. Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H. Rozwoj biologiczny dzieci i mlodziezy szkolnej Wloclawka standardy, warunki bytowe i uwarunkowania srodowiskowe // Acta Universitatis Lodziensis. Folia Antropologica, 1993. - № 1.

188. Malinowski A., Stolarczyk H. Ocena budowy somatycznej studentow Akademii Wychowania Fizycznego w Gdansku // Biologia populacji ludzkich wspolczesnych i pradziejowych / Red.: F. Roznowski. WSP Slupsk, 1992. - 283-292.

189. Marchocka M. Rozwoj fizyczny dzieci w wieku 3-7 lat: Materialy i Prace Antropologiczne. 1968. - № 76. - S. 61-107.

190. Markowska M. Charakterystyka rozwoju fizycznego i wydolnosci fizycznej mlodziezy koncz^cej szkol^ podstawowq, w srodowisku miejskim: Praca doktorska. Warszawa AWF, 1999.

191. Michalska-Wichan J. Malinowski A. Budowa somatyczna studentow wychowania fizycznego radomskiej WSI. Prace Naukowe WSP w Cz^stochowie. Seria: Kultura Fizyczna / Red.: J. Rodziewicz-Gruhn, E. Malolepszy. 1999. - Z. II. - S. 169-178.

192. Mi^sowicz J. Rozwoj somatyczny chorych na fenyloketonuri? // Probl. Med. Wieku Rozw. 1988. - T. 15. - S. 214-262.

193. Mi^sowicz J. Rozwoj dzieci przewlekle chorych // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. WSP Kielce, 1997. - S. 311-319.

194. Miklaszewski W. Rozwoj cielesny proletariatu Warszawy w swietle pomiarow antropologicznych. Warszawa, 1912. - S. 169.

195. Miklaszewski W. Rozwoj fizyczny klas uprzywilejowanych w Krolestwie Polskim. Warszawa, 1914.

196. Milicer H. Badania nad fizycznym rozwojem mlodziezy // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1961. - № 4. - S. 461-482.

197. Milicer H. Klasyfikacja somatotypologiczna jako metoda pomocnicza w badaniach nad rozwoj em dzieci i mlodziezy // Wychowanie Fizyczne i Sport. -1959. № 4. - S. 609-620.

198. Milicer H. Rozwoj somatyczny i motoryczny chlopcow w okresie pokwitania // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1964. - № 3. - S. 227-244.

199. Milicer H. Zjawisko trendu sekularnego w populacji polskiej // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1966. - T. 10. - Z. 1. - S. 3-18.

200. Milicerowa H. Dlaczego jestesmy wyzsi «Polska» // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1965. - T. 9. - № i. s. 116-117.

201. Milicerowa H. Budowa somatyczna jako kryterium selekcji sportowej // Studia i Monografie. Warszawa, 1973.

202. Milicerowa H., Denisiuk L. Dziedziczne podloze sprawnosci fizycznej // Rozwoj sprawnosci motorycznej dzieci i mlodziezy w wieku szkolnym. -Warszawa PZWS, 1969.

203. Mleczko E. Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich mi^dzy 7 a 14 rokiem zycia: Wydawnictwo Monograficzne. AWF Krakow, 1991.

204. Mydlarski J. Przyczynek do poznania struktury antropologicznej Polski i zagadnien doboru wojskowego // Kosmos. 1928. - T. 53. - Seria A. - Z. 1. - S. 195-210.

205. Mydlarski J. Przyczynek do zagadnien selekcyjnych // Lekarz Wojskowy. -1929. T. 14. - S. 315-322.

206. Mydlarski J. Zagadnienie typow budowy fizycznej ludnosci ziem polskich: Pami^tnik II Zjazdu Geografow i Etnografow Slowianskich w Polsce w 1927 r. -Krakow, 1930. T. 2. - S. 201-202.

207. Mydlarski J. Sprawnosc fizyczna mlodziezy w Polsce, cz. I, Chlopcy, cz. II, Dziewcz^ta // Przegl^d Fizjologii Ruchu. Warszawa. 1934/35. - Rozdzial VI. -№ 1,2.-S. 1-100, 403-489.

208. Mydlarski J. Wplyw cwiczen fizycznych na budowy ciala // Lekarz Wojskowy. 1935. - T. 35. - № 4. - S. 1-25.

209. Niewiadomska M. Zmiennosc ontogenetyczna grubosci faldow skorno-ttuszczowych. Roczniki Naukowe. Poznan AWF, 1980. - № 29. - S. 19-34.

210. Nowak E. Rozwoj fizyczny dzieci i mlodziezy w wieku 4-18 lat. -Warszawa IWP, 1985.

211. Nowak E. Rozwoj fizyczny dzieci w wieku do 3 lat. Warszawa IWP, 1986.

212. Nowakowski Т.К., Perkal J. Nowe metody badan zaleznosci mi^dzy wzrostem, wagq. a wiekiem mlodziezy // Przegl^d Antropologiczny. Poznan, 1952. - Т. XVIII. - S. 12-33.

213. Nowicki G. Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna dzieci i mlodziezy regionu bydgoskiego. -IKN i BO. Bydgoszcz, 1975.

214. Nowicki G. Rozwoj fizyczny i motoryczny dzieci i mlodziezy regionu bydgoskiego. ODN. Bydgoszcz, 1983.

215. Nowicki G. Zmiennosc ontogenetyczna wybranych cwiczen sprawnosci fizycznej w wieku od 7,5 do 65 lat // Roczniki Naukowe. AWF Poznan, 1991. -Z. 40.-S. 117-131.

216. Nowicki G. Zmiany mi^dzypokoleniowe rozwoju somatycznego i sprawnosci fizycznej dzieci i mlodziezy. Region Bydgoski 1935-1991. WSP Bydgoszcz, 1996.

217. Nowicki G. Zmiany sekularne rozwoju fizycznego chlopcow w zroznicowanym srodowisku wiejskim regionu kujawsko-pomorskiego // Scripta Periodica. AM Bydgoszcz, 2000. - Vol. III. - Suplement. - № 1/1. - S. 355-364.

218. Okon J. Analiza czynnikowa w psychologii. PWN. Warszawa, 1964.

219. Osinski W. Wielokierunkowe zwi^zki zdolnosci motorycznych i parametrow morfologicznych. Badania dzieci i mlodziezy wielkomiejskiej z uwzgl^dnieniem poziomu stratyfikacji spofecznej. AWF. Poznan, 1988.

220. Osinski W. Pomiar w badaniach nad motorycznosci^. czlowieka // Motorycznosc czlowieka jej struktura, zmiennosc i uwarunkowania / Red.: W. Osinski. - AWF Poznan, 1993. - S. 189-207.

221. Panek S. Wyrzynanie siq z§bow stalych u dzieci polskich. Rozprawy Wydzialu Matematyczno-Przyrodniczego Polskiej Akademii Umiej^tnosci. Dzial B, 1950. - № 2. - S. 43-92.

222. Panek S. Znaczenie wieku rozwojowego dla wychowania fizycznego // Kultura Fizyczna. 1953. - Roz. 7. - № 4. - S. 285-298.

223. Panek S. The secular trend i growth of polish urban and rural children examined in 1956 and 1966: Materialy i Prace Antropologiczne. 1970. - № 79. - S. 3-30.

224. Panek S., Bochenska Z., Chrzanowska M. Normy rozwoju somatycznego dzieci i mlodziezy Nowej Huty. AWF Krakow, 1979.

225. Pawlucki A. Z aktualnych prac Mi^dzynarodowego Komitetu do Spraw Standaryzacji Testow Sprawnosci Fizycznej // Kultura Fizyczna. Warszawa, 1971. - № 2. - S. 80-82.

226. Perkal J. Matematyka dla przyrodnikow i rolnikow. PWN Warszawa, 1963. - T. 1-3.

227. Piasecki E. Demograficzne przeslanki do badan w Polsce, w aspekcie genetyki populacyjnej // Przegl^d Antropologiczny. Warszawa-Poznan, 1977. -T. 43. - Z. 2. - S. 309-328.

228. Piasecki E. Porody mnogie w Polsce w aspekcie demograficznym // Materialy i Prace Antropologiczne. 1985. - № 106. S . 105-147.

229. Piasecki E. Charakterystyka populacyjna ci^zaru ciala noworodkow polskich: Materialy i Prace Antropologiczne. 1988. - № 109. -S. 159-196.

230. Piasecki E., Panek S. Czynniki roznicuj^ce rozwoj mlodziezy nowohuckiej: Materialy i Prace Antropologiczne, 1982102,115-182.

231. Przew^da R. Rozwoj somatyczny i motoryczny. Warszawa PZWS, 1973.

232. Przew^da R. Uwarunkowania poziomu sprawnosci fizycznej polskiej mlodziezy szkolnej. Z Warsztatow Badawczych. Warszawa. AWF, 1985.

233. Przew^da R. О spolecznych uwarunkowaniach sprawnosci fizycznej // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1991. - № 4. - S. 3-4.

234. Przew^da R. О spolecznych uwarunkowaniach sprawnosci fizycznej // Nauka Polska. 1992. - № 3. - S. 47-57.

235. Przew^da R. Srodowiskowe uwarunkowania motorycznosci czlowieka // Motorycznosc czlowieka jej struktura, zmiennosc i uwarunkowania / Red.: W. Osinski. - AWF Poznan. - 1993. - S. 161-172.

236. Przew^da R., Trzesniowski R. Przemiany sprawnosci fizycznej mlodziezy w Polsce // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1992. - № 4. - S. 3-16.

237. Raczek J. Tendencje przemian w rozwoju sprawnosci motorycznej populacji szkolnej // Motorycznosc dzieci i mlodziezy aspekty teoretyczne oraz implikacje metodologiczne / Red.: J. Raczek. - AWF Katowice, 1986. - Cz. II. - S. 257-264.

238. Raczek J. Wytrzymalosc dzieci i mlodziezy. Rozwoj i ksztaltowanie. -AWF Katowice, 1988.

239. Raczek J. Problem okresow sensytywnych i krytycznych w rozwoju ontogenetycznym //Antropomotoryka. AWF Krakow, 1989. - № 2. - S. 89-101.

240. Radochonska A. Ontogenetyczna zmiennosc poziomu otluszczenia dzieci i mlodziezy z Rzeszowa badanych w latach 1978-1994 // Przegl^d Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie. 1998. -Т. II. - Z. 4. - S. 13-20.

241. Radzka A. Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna dzieci i mlodziezy szkolnej woj. stolecznego warszawskiego // Kultura Fizyczna. AWF Warszawa. - 1998. - № 5-6. - S. 19-21.

242. Rodziewicz-Gruhn J. Tendencja przemian w rozwoju fizycznym dzieci w wieku przedszkolnym w latach 1978-1995 // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. WSP Kielce, 1997. - S. 145-154.

243. Romanowski J. Rozwoj i sprawnosc fizyczna a srodowisko spoieczne mlodziezy koszalinskiej: Dysertacja doktorska. AWF Poznan, 1970.

244. Roznowski F. Dziecko pomorskie. WSP Slupsk, 1984.

245. Roznowski F., Budzynska B. Zmiany sekularne w rozwoju fizycznym dziewcz^t i chlopcow z Koszalina badanych w 1978 i 1988 roku. // Slupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze. 1993. - № 9b. - S. 89-102.

246. Roznowski F., Roznowski J., Zaworski B. Zmiany w rozwoju fizycznym dzieci i mlodziezy z poludniowej Kaszubszczyzny (1978-1993) // Slupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze. WSP Slupsk, 1996. - № lib. - S. 91-99.

247. Roznowski F., Zaworski B. Rozwoj fizyczny dzieci wiejskich z Pomorza w zaleznosci od miejsca urodzenia ich rodzicow // Slupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze. WSP Slupsk, 1996. - № 1 lb. - S. 49-56.

248. Roznowski F., Zaworski B. Spoleczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci Pomorskich // Slupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze. WSP Slupsk. 1996. - № 1 lb. - S. 57- 74.

249. Roznowski F., Zaworski В., Lorek K. Kolejnosc urodzenia a rozwoj fizyczny dzieci wiejskich Pomorza // Slupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze. WSP Slupsk. 1996. - № 1 lb. - S. 75-92.

250. Rzepka J. Czok A. Tendencja rozwojowa wysokosci i masy ciala dzieci i mlodziezy w makroregionie sl^skim w latach 1964-1995 // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. WSP Kielce, 1997. - S. 173-182.

251. Rzepka J., Smylla B. Norma rozwoju somatycznego dzieci i mlodziezy makroregionu sl^skiego. Zeszyty Naukowe. AWF Wroclaw, 1987.

252. Schejbal J. Pomoce do kontroli rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy od 3 do 18 roku zycia. IKN i BO, Kielce, 1976.

253. Sekita B. Z badan nad sprawnoscig. fizyczny dzieci wroclawskich w wieku 3, 5-5,0 lat // Rozprawy naukowe AWF we Wroclawiu. 1977. - Т. XIII.

254. Sekita B. Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna dzieci w wieku 3-7 lat // Rozwoj sprawnosci i wydolnosci fizycznej dzieci i mlodziezy / Red.: S. Pilicz. Z Warsztatow Badawczych. AWF Warszawa, 1988. - S. 12-35.

255. Sikora P. Roznicowanie siq form baltyckich // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej^tnosci. 1949. - T. 50. - № 6. - S. 345-347.

256. Skibinska A. Ci^zar tkanki tfuszczowej podskornej i ciala szczuplego // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1961. - T. 5. - № 1. - S. 58-74.

257. Siniarska A. Charakterystyka biologiczna rodzin polskich na tie warunkow spoleczo-bytowych // Antropologia i jej miejsce wsrod nauk о czlowieku. UAM Seria Antropologiczna, 1991. - № 13. - S 65-92.

258. Siniarska A. Rozwoj biologiczny dzieci i mlodziezy z kilku wybranychregionow Polski na tie warunkow zycia rodziny i pewnych cech biologicznych rodzicow // Studies in Human Ecology. 1994. - Supplement 1. - S. 89-194.

259. Skibinska A. Dymorfizm cech somatycznych mlodziezy dojrzalej: Materialy i Prace Antropologiczne. Wroclaw, 1964. - № 65. - S. 19-90.

260. Skibinska A. Dymorfizm plciowy niektorych cech somatycznych dzieci i mlodziezy (7-18 lat): Materialy i Prace Antropologiczne. Wroclaw, 1967. - № 74. - S. 65-81.

261. Sklad M. Rozwoj fizyczny i motoryczny blizni^t // Materialy i Prace Antropologiczne. 1973. - № 85. - S. 3-102.

262. Sklad M. Wybrane wskazniki rozwoju biologicznego dziewcz^t i chlopcow Podlasia. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu. Biala Podlaska, 2000.

263. Statistica. Pakiet statystyczny. Wersja Polska. Stat-Soft Polska. Krakow, 1998.

264. Stolarczyk H. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy szkolnej Lodzi. Lodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Lodzkiego, 1995.

265. Stolarczyk H., Malinowski A., Lorkiewicz W. Zmiany sekularne rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy w osrodkach wielkomiejskich na przykladzie Lodzi i Poznania // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. WSP Kielce, 1997. - S. 183-202.

266. Stofyhwo E. Panek S. Roznice w kolejnosci wyrzynania si? uz^bienia stalego u czlowieka na tie tegoz zjawiska u Naczelnych // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejetnosci. 1950. - T. 51. - № 6. - S. 395-398.

267. Stolyhwo E. Panek S. Kolejnosc wyrzynania si? uz?bienia stalego u czlowieka na tie zmian filogenetycznych w zakresie tego zjawiska u Naczelnych // Przegl^d Antropologiczny. 1952. - T. 18. - S. 34-96.

268. Stolyhwo E. Wplyw cwiczen cielesnych na organizm kobiety w swietle• rzagadnien populacyjnych // Zycie Swiadome. Krakow, 1937.

269. Stolyhwo E. Zagadnienia wplywu cwiczen sportowych na organizm kobiety // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejetnosci. 1937. - T. 42. - № 6. - S. 182-184.

270. Strzelczyk R. Uwarunkowania rozwoju naukowego dzieci wiejskich. Proba hierarchicznego uj?cia czynnikow determinuj^cych. AWF Poznan, 1995.

271. Suligowski F. Kilka slow о pomiarach antropometrycznych mlodziezy gimnazjum m?skiego w Radomiu // Medycyna. Warszawa, 1887. - Roz. 15. - S. 18.

272. Szczaniecki M., W^sicki J. Zielona Gora. Przeszlosc i terazniejszosc. -Poznan, 1962.

273. Szklarska A. Spoleczne roznice w sprawnosci fizycznej dzieci i mlodziezy w Polsce: Monografie Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw, 1998.

274. Szklarska A., Welon Z. Porownanie wptywu czynnikow spolecznych na realizacj^ dwoch potencjaiow biologicznych: wzrostowego mlodziezy oraz rozrodczego rodzin w Polsce // Przegl^d Antropologiczny. 1996. T. 59. - S. 45-50.

275. Szopa J. Zmiennosc ontogenetyczna, zroznicowanie srodowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania rozwoju komponentow ciala w populacji. wielkomiejskiej w wieku 7-62 lat. AWF Krakow, 1985.

276. Szopa J. W poszukiwaniu struktury motorycznosci: analiza czynnikowa cech somatycznych, funkcjonalnych i prob sprawnosci fizycznej u chlopcow i dziewcz^t w wieku 8-19 lat: Wydawnictwo Monograficzne. AWF Krakow, 1988.

277. Szopa J. Z badan nad struktury motorycznosci: analiza czynnikowa predyspozycji oraz efektow motoryczny ch u chlopcow i dziewcz^t w wieku 8-19 lat // Antropomotoryka. AWF Krakow, 1989. - № 2. - S. 45-71.

278. Szopa J. Genetyczne uwarunkowania zdolnosci motorycznych przegl^d zagadnien // Motorycznosc czlowieka - jej struktura, zmiennosc i uwarunkowania / Red.: W. Osinski. - AWF Poznan, 1993. - S. 147-160.

279. Szopa J., Arlet T. Rozwoj fizyczny i motoryczny dzieci nowos^deckich mi^dzy 7 a 14 rokiem zycia, z uwzgl^dnieniem stratyfikacji spolecznej: Wydawnictwo Monograficzne. AWF Krakow, 1989.

280. Szopa J., Zak S. Zmiany sprawnosci fizycznej dzieci i mlodziezy Krakowa w latach 1974-1983 na tie trendu sekularnego wysokosci ciala // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1986. - № 1. - S. 37-53.

281. Tajkiewicz H. Propozycje norm rozwoju fizycznego i sprawnosci fizycznej dzieci w wieku 8-11 lat z miast wojewodztwa zielonogorskiego // Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna dzieci Ziem Polnocno-Zachodnich. AWF Poznan, 1975. - S. 95-102.

282. Tanner J. M. Rozwoj w okresie pokwitania. PZWL Warszawa, 1963.

283. Teodorczyk J. Dymorfizm plciowy w budowie somatycznej. Materialy i Prace Antropologiczne, nr 77, 187-206. Wroclaw. 1969

284. Thomas J. Dzieci Koszalina w swietle badan antropometrycznych i sprawnosci fizycznej: Dysertacja doktorska. AWF. Poznan, 1970.

285. Trzesniowski R. Miernik sprawnosci fizycznej uczniow i uczennic w wieku 7-19 lat. Panstwowy Zaklad Wydawnictw Szkolnych: Warszawa, 1963.

286. Trzesniowski R. Rozwoj fizyczny i sprawnosc fizyczna mlodziezy szkolnej w Polsce. AWF Warszawa, 1990.

287. Trzesniowski R. Rozwoj fizyczny i sprawnosc mlodziezy polskiej. -Warszawa: Wydawnictwo Nasza Ksi^garnia, 1961.

288. Waliszko A., Hulanicka В., Bielicki T. Spoleczne zroznicowanie wiekuгmenarchy dziewcz^t na Gornym Sl^sku w 1981 roku // Przegl^d Antropologiczny.- 1987. T. 53. - № 1-2. - S. 51-74.

289. Waliszko A., Jedlinska W., Kotlarz K., Palus D., Slawinska Т., Szmyd A., Szwedzinska A. Stan rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy szkolnej. Wroclaw: Zaklad Antropologii Polskiej Akademii Nauk, 1980.

290. Wanke A. Zmiennosc budowy ciala ludzkiego // Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej^tnosci. 1950. - T. 51. - № 6. - S. 399-402.

291. Wanke A. Metoda badan cz^stosci wyst^powania zespolow cech, czyli metoda stochastycznej korelacji wielorakiej // Przegl^d Antropologiczny. 1953.- T. 19. S. 106-147.

292. Wanke A. Zagadnienie typow somatycznych // Przegl^d Antropologiczny. -Warszawa-Poznan, 1954. Т. XX. - S. 64-101.

293. Warszak A. Pomiary antropologiczne w powiecie tucholskim na Pomorzu. -Przyjaciel Szkoly, 1930.

294. Welon Z. Biologiczna charakterystyka 18-letnich chlopcow z warstwy inteligenckiej i robotniczej // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1991. - № 35 (2). - S. 3-13.

295. Welon Z. Somatotyp dziewcz^t a ich rozwoj fizyczny: Materialy i Prace Antropologiczne. 1971. - № 82. - S. 3-67.

296. Welon Z. Normy do oceny rozwoju fizycznego dziecka: Monografie Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw, 1984.

297. Wick Z. Zroznicowanie typow budowy ciala i ich wlasnosci rozwoj owych u dziewcz^t: Materialy i Prace Antropologiczne. 1977. - № 94. - S. 11-132.

298. Wielinski D. Komponenty ciala czlowieka w aspekcie tradycyjnych i najnowszych metod badawczych. AWF Poznan, 2000.

299. Wilczewski A. Ocena poziomu rozwoju biologicznego dzieci i mlodziezy wojewodztwa bialskopodlaskiego // Z Warsztatow Badawczych Zdrowie i Kultura Fizyczna. AWF. Warszawa, 1985.

300. Wojciechowska A. Polozenie materialne i uczestnictwo w kulturze a struktura spoleczna. Wroclaw: Ossolineum, 1977.

301. Wolanski N. Kinetyka i dynamika rozrostu oraz roznicowanie si? proporcji ciala u dzieci i mlodziezy warszawskiej (w wieku od 3 do 20 lat wl^cznie). -PZWL Warszawa, 1962.

302. Wolanski N. Metody kontroli rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy. -PZWL Warszawa, 1965.

303. Wolanski N. Biologiczna przyszlosc czlowieka // Perspektywy XXI wieku. Szkice futurologiczne. Ksi^zka i Wiedza, Warszawa, 1971. - S. 27-34.

304. Wolanski N. Zjawisko heterozji u czlowieka // Zjawisko heterozji u zwierz^t. Ossolineum, Warszawa, 1972. - S. 179-312.

305. Wolanski N. Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i mlodziezy. PZWL Warszawa, 1975.

306. Wolanski N. Czynniki rozwoju czlowieka. PWN Warszawa, 1981.

307. Wolanski N. Rozwoj biologiczny czlowieka. PWN Warszawa, 1986.

308. Wolanski N. Proporcje ciala jako odzwierciedlenie warunkow zycia i stanu zdrowia // Antropologia a medycyna i promocja zdrowia / Red.: A. Malinowski, H. Stolarczyk, W. Lorkiewicz. Lodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Lodzkiego, -2000. - Т. III. - S. 191-197.

309. Wolanski N., Koziol R. Ocena rozwoju dziecka w zdrowiu i chorobie. -Wroclaw: Ossolineum, 1987.

310. Wolanski N., Parizkova J. Sprawnosc fizyczna a rozwoj czlowieka. -Warszawa: Sport i Turystyka, 1976.

311. Wolanski N., Siniarska A. Rozwoj motoryczny ludnosci Polski w wieku od 2 do ponad 90 lat // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1986. - № 3. - S. 15-38.

312. Woynarowska B. Rozmieszczenie podskornej tkanki thiszczowej u dzieci i mlodziezy: zmiany w zakresie rozwoju i skutki zdrowotne // Przegl^d Pediatryczny. 1986. - № 3.

313. Woynarowska B. Rozmieszczenie podskornej tkanki thiszczowej u dzieci mlodziezy // Przegl^d Pedagogiczny. 1986. - Т. XVI (3). - S. 125-132.

314. Woynarowska B. Testy przesiewowe u dzieci i mlodziezy w wieku przedszkolnym i szkolnym. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa, 1990.

315. Woynarowska В., Szymanska M., Pultorak M. Zachowania zdrowotne dzieci i mlodziezy szkolnej w Polsce. Raport z badan. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, 1993.

316. Wrzosek A. Kaszubki pod wzgl^dem antropologicznym // Przegl^d Antropologiczny. 1938. - T. 12. - S. 87-104.

317. Wscieklica W. Czy si? wyradzamy? Stan sil fizycznych i zdrowia ludnosci Galicji i Krolestwa Polskiego w porownaniu z innymi krajami wschodnio i zachodnioeuropejskimi skreslony na podstawie cyfr poboru wojskowego. -Warszawa, 1888. - 30 s.

318. Zaborowski Z. Rodzina jako grupa spoleczno-wychowawcza. Warszawa, 1980.

319. Zak S. Zdolnosci kondycyjne i koordynacyjne dzieci i mlodziezy z populacji wielkomiejskiej na tie wybranych uwarunkowan somatycznych i aktywnosci ruchowej. AWF Krakow, 1991.

320. Zakrzewska M. Analiza czynnikowa w budowaniu i sprawdzaniu modeli psychologicznych: Seria Psychologia i Pedagogika. Poznan: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1994. - № 95.

321. Zaworski B. Trend sekularny w ksztaltowaniu si? wybranych cech somatycznych dzieci kaszubskich // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A.

322. Jopkiewicz. WSP Kielce, 2000. - T. 2. - S. 173-185.

323. Zenktener В., Buczek Т., Switluk L., Szczotka H., Welon Z. Wymiary ciala dzieci i mlodziezy polskiej: Monografie Zakladu Antropologii Polskiej Akademii Nauk. Wroclaw, 1984.

324. Ziolkowska-Lajp E. Studia tendencji przemian cech morfologicznych // Uwarunkowania i skutki w swietle badan wieloletnich. Seria: Monografie. AWF Poznan, 1999. - № 336.

325. Zulawski W. Zmiany w rozwoju fizycznym dzieci poznanskich w ostatnim pi^cdziesi^cioleciu // Przeglqd Antropologiczny. 1974. - T. 40. - № 1. - S. 181-184.

326. Zwolinski L. Zmiany okresowe (1947-1967) w rozwoju fizycznym oraz sprawnosci fizycznej dzieci miasta Gorzowa Wielkopolskiego: Dysertacja doktorska. AWF Poznan, 1970.

327. Alter M. J. Science of flexibility and stretching // Human Kinetics. -Champaign, 1996. II.

328. Anderson W.T. An Introduction to Multivariate Statistical Analysis. New York, 1958.

329. Bablok L. Neurohormonalne mechanizmy reguluj^ce proces dojrzewania plciowego / Ed.: A. Jaczewski, B. Woynarowska. Dojrzewanie. WSiP. Warszawa, 1982.

330. Becker M. Age dependent changes and sexual differences in the formation of the cortical layer of sone hand bones under different environmental conditios // Studies in Human Ecology. - 1984. - № 5.- P. 15-50.

331. Bielicki Т., Malina R., Waliszko A. Monitoring the dynamics of social stratification: Statural Variation among Polish conscripts in 1976 and 1986 // American Journal of Human Biology. 1992. - № 4 (3). - P. 345-352.

332. Bogin B. Patterns of human growth. Cambridge: Cambrigde University Press., 1988.

333. Bogin В., Mac Vean R.B. Nutritional and biological determinants of body fat pattering in urban Guatemalan children // Human Biology. 1981. - № 53.

334. Bouchard C. Genetics aspects of human obesities // Obesity. Basic concepts and clinical aspects. Basel. 1982

335. Bourchard С. Inheritance of human distribution // Fat distribution during growth and later health outcomes. Current Topics in Nutrition and Disease. 1988. -№ 17.-S. 103-125.

336. Chrz^stek-Spruch H., Wolanski N., Wr^biakowski H. Socio-economic and endogenous factors in growth of 11-year-old children from Lublin // Coll. Anthr. -1984. -№8(1). -P. 57-66.

337. Edwards D. A. W., Hammond W. H., Healy M. J. R., Tanner J. M., Whitehouse R. H. Design and accuracy of calipers from measuring subcutaneous tissue thickness // British Journal of Nutrition. 1955. - Vol. 9. - P. 133-143.

338. Evelenth P. В., Tanner J. M. World wide variation in human growth. -Cambridge: Cambridge University Press., 1976.

339. Forbes G. B. Toward a new dimension in human growth // Pediatrica. -1965. Vol. 36. - P. 825-835.

340. Garn S. M., Clark D. C. Trends in fatness and the origins of obesity // Pediatrics. 1976. - Vol. 57. - № 4. - P. 443-456.

341. Godina E. Z. Secular changes I Russia and the former Soviet Union // Secular Growth changes in Europe / Ed.: E. Bodzar and C. Susanne. Budapest: Eotvos Univ. Press., 1998. - P. 351-361.

342. Grabowska J. Geneticcontrol of some properties inchildrens growth // Studies in Human Ecology. 1973. - Vol. 1. - P.167-181.

343. Malina R. M., Bouchard C. Growth, maturation, and physical activity // Human Kinetics Books. Champaign. Illinois, 1991.

344. Malina R. M., Bourchard C. Subcutaneous fat distribution during growth // Fat distribution during growth and later health outcomes. Current Topics in Nutrition an Disease. 1988. - № 17. - P. 63-64

345. Malinowski A. Acceleration of physical developpement of children living in various enviroments of the Wielkopolska region of Poland // Gracia de Orta. -Lisbona, 1983. № 2. - P. 159-168.

346. Martin R. Sailer K. Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung mit besonderer Beriicksichtigung der anthropologischen methoden. G. Visher. Verlag Stuttgard, 1957.

347. Molinari L., Largo R. H., Prader A. Analis of the growth spurt at age sevenmid growth spurt) // Helvetica Paediatrica Acta. - 1980. - № 35. - P. 325-334.

348. Shephard R. Body composition in biological anthropology. Cambridge University Press., 1991.

349. Sokal R.R., Rohlf F. J. Biometry. The Principles and Practice of Statistics in Biological Research. New York, 1955.

350. Stiitzle W., Gasser Т.Н., Molinari L., Largo R. H., Prader A., Huber P. J. Shape invariant modeling of human growth // Annals of Human Biology. - 1980. - № 7. - P. 507-528.

351. Susanne Ch. Bodzsar E. B. Secular growth changes in Europe: do we observe similar trends? // Secular Growth changes in Europe / Ed.: E. Bodzsar and C. Susane. Budapest: Eotvos Univ. Press. - 1988. - P. 369-381.

352. Susanne Ch. Socio-economic differences in growth patterns // Human physical growth and malnutrition: methodologies and factors / Ed.: Johnston F., Roche A., Susanne Ch. New York: Plenum Press, 1980. - P. 329-338.

353. Tanner J. M. Growth as a mirror of the conditions of society: secular trends and class distinctions // Human growth. A multidisciplinary review / Ed.: A Dermirijan and M.B. Dubuc. London and Philadelphia: Taylor and Francis, 1986. - P. 3-34.

354. Tanner J. M., Cameron N. Investigation of the mid growth spurt in height, weight and limb circumferences in single year velocity data from the London 1966-67 growth survey // Annals of Human Biology. - 1980. - № 7. - P. 565-577.

355. Tanner J. M., Hughes P. C. R., Whitehouse R. H. Radiographically determined widths of bone, muscle and fat in the upper arm and calf from age 3-18 years // Annals of Human Biology. 1981. - № 8. - P. 495-517.

356. Vague J., Rubin P. K., Jubelin J., Vague P. The various forms of obesity. -Tringle, 1974. Vol. 13. - № 41.

357. Ward J. H. Hierarchical grouping to optimize an objective function // Journal of American Statistical Association. 1963. - № 58. - P. 236-244.

358. Welon Z., Bielicki T. The timing of adolescent growth spurts of 8 body dimensions in boys and girls of the Wroclaw. Growth Study // Studies in Physical Anthropology. 1979. - № 5. - P. 75-79.

359. Wolanski N. Environmental modification of human form and function // Ann. N. York Acad. Sci. 1966. - Vol. 134. - № 2. - P. 826-840.

360. Wolanski N. Heterosis again // Social Biology. 1971. - Vol. 18. - №. 2. -P. 208-215.

361. Wolanski N., Tomonari K., Januszko L., Liocheva V. Chung S., Tsushima S. Socio-economic and biological factors of families from Poland, Japan, Soth Korea, and Bulgaria // Coll. Antr. 1988. - Vol. 12. - № 1. - P. 87-93.