Бесплатный автореферат и диссертация по геологии на тему
Анализ гидрогеологических процессов формирующихсяна орошаемо-дренируемой территории Сальянской степи и разработка методов их урегулирования
ВАК РФ 04.00.06, Гидрогеология

Автореферат диссертации по теме "Анализ гидрогеологических процессов формирующихсяна орошаемо-дренируемой территории Сальянской степи и разработка методов их урегулирования"

АЗЭРБА^АН ЕЛМЛОР АКАДЕМШАСЫ КЕОЛОКША ИНСТИТУТУ

Эл/азмасы кугугуида

РГб од

~ 'Ч ОКТ 2003

НАМАЗОВ ИЛГАР ШАЬЛАР ОРЛУ

САЛ1АН ДУЗУНУН СУВАРЫЛАН ДРЕНЛЭНДИРИЛМИШ ЭРАЗИЛЭРИНДЭ КЕДОН ЬИДРОКЕОЛОЖИ ПРОСЕСЛЭРИН АНАЛИЗИ Вв ОНЛАРЫН НИЗАМЛАНМАСЫ УСУЛЛАРЫНЫН ИШЛЭНИБ ЬАЗЫРЛАНМАСЫ

Ихтисас: 04.00.06- Ьидрохеолок1уа

кеолоыца-минералоюца елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим олунмуш диссертасщанын

АВТОРЕФЕРАТЫ

БАКЫ - 2000

Диссертасица иши Aзэpбajчaн Елми-Тэдгигат Ьидротехника вэ Мелиораауа Институту Елм ИстеЬсалат Бирл1уинин "Мелиора-тив Ьидрокеолонуа" лаборатори^асында ]еринэ jeтиpилмишдиp.

Елми рэЬбэрлэри:

Э.К.ОЛИМОВ - кеолок1уа-минералоки]а елмлэри доктору, профессор, Бе^элхалг енержи дашьцычылары узрэ мэ'лумат академ^асынын академики.

Р.Ь.МЭММЭДОВ - игтисадиуат елмлэри доктору.

Рэсми оппонентлэр:

С.А.ЭЛИЛЕВ - кеолокща-минералокща елмлэри доктору, Aзэpбajчaн ЕА Кеоломуа Институтунун лаборато-р}уа мудири.

А.В.СЭФЭРОВ - кеолок!ца-минералок!уа елмлэри намизэди, Азэрба]чан Девлэт Нефт Академ1уасынын досенти

Апарычы муэссисз: Азэрба]чан ЕА Торпагшунаслыг вэ Arpoкимja Институту.

Мудафиэ "А1" С-^'/Ыс/р 2000-чи ил саат " " Азэрба]чан ЕА Кеолсшф Институтунда Д 004.17.01 бирлэшдирил-миш ихтисаслашдырылмыш шурада олачагдыр. Унван: 370143, Бакы шэЬ., Ьусе]н Чавид проспекта, 29А.

Диссертаси]а илэ Азэрба]чан ЕА Кеолокща Институтунун китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат " Л" _2000-чи илдэ кендэрилмишдир.

Бирлэшдирилмиш ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби, к.-м. е.н.

А.Р.еЗИЗБЭЛОВА

УМУМИ МЭ'ЛУМАТ

МЭВЗУНУН АКТУАЛЛШЫ. Республикада аграр cэнaje комплекси ишчилэринин гаршысында дуран эсас вэзифэ кэнд тэ-сэрруфаты мэЬсулларынын истеЬсал сур'этини артырмагла республика эЬалисинин эрзага артмагда алан тэлабатыны едэмэк вэ тор-пагларын Ьидрокеоложи мелиоратив вэзидэтини jaxшылaшдыpмaг-дыр.

Ьазырда кэнд тэсэрруфаты мэЬсулларына олан тэлабатын едэнилмэси, этраф муЬутун горунмасы, торпагын Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзи]]этинин ]ахшылашдырылмасы кими проблемлэрин Ьэлли гаршыда бир вэзифэ кими гсуулмушдур.

Сон иллэр Хэзэр дэнизинин сэшщэсинин галхмасы эразинин Ьидрокеоложи-мелиорагив вэзицэтин пислэшмэсинэ, ]э'ни сувары-лан горпагларын бир Ьиссэсинин батаглыглашмасына вэ шоран-лашмасына сэбэб олмушдур. Она керэ дэ бутун бу негатив Ьадиса-лэр фонунда Кур-Араз овалы гымын Ь и д р о к ео л о жи - м е л и оратив чэ-Ьэтдэн мараглы зоналарындан бири олан Сал]ан дузунун сувары-лан торпагларынын Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзидэтинин фор-малашмасы ганунауЗгунлугларынын ашкара чыхарылмасы муасир мелиоратив-Ьидро кеоло ки^анын эн актуал мэсэлэлэриндвн бири-дир.

М0ВЗУНУН ЭСАС МЭГСЭДИ: Caлjaн дузунун умуми-тэбии шэраитинин в]рэпилмэси вэ анализи эсасында суварылан торпагларын Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзи^этинин формалаш-масы ганунаузкунлугларьгаын ашкара чыхарылмасы вэ негатив 1га-дисэлэри арадан галдырмаг мэгсэдилэ мелиоратив тэдбирлэрин ишлэниб Ьазырланмасы нэтичэсиндэ Ьидрокеоложи-мелиоратив вэз1щэтэ нэзарэтин тешкил едилмэсидир.

ТеДГИГАТЫН ЭСАС ВЭЗИФЭЛЭРИ:

- грунт суларынын сэвиуэ, температур, Ьидрокеоким^эви ре-жимлэринин формалашмасы ганунаузкунлугларынын ашкара чыхарылмасы;

- аерасгуа зонасы сухурларынын су-дуз режиминин формалашмасы ганунау)гунлугларынын ашкара чыхарылмасы;

- су-дуз балансынын тэртиби вэ анализи эсасында Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзщэти ]ахшылашдырмаг вэ она нэзарэти тэш-кил етмэк мэгсэдилэ конкрет еффектив мелиоратив тэдбирлэрин ишлэниб Ьазырланмасы;

-р^ази моделлэшдирмэ эсасында алынмыш елми-тэчруби нэтичэлэрин дегиглищнии гщмэтлэндирилмэси;

- ашкара чыхарылмыш Ьидрокеоложи-мелиоратив гануна-эдгунлугларын охшар иглимли дикэр арид зоналара ]а]ылма усул-ларынын ишлэниб Ьазырланмасы.

ТЭДГИГАТ ОБЛАСТИ. Торпагларын Ьидрокеоложи-мелио-ратив вэзидоэтини пумэтлэндирмэк мэгсэдилэ Хэзэр дэнизинин сэвиуэсинин галхмасы илэ элагэдар кедэн просеслэрин, торпагларын физики-ким]эви хусусиуэтинэ тэ'сирини еЗранмэклэ тэ'сирли тэдбирлэр системинин Ьазырланмасы учун тэдгигат обЗекти Кур-Араз овалыгынын Хэзэр дэнизи илэ сэрЬэддиндэ ]срлошмиш Сал-]ан дузудур. Натурада тэдгигатлар беш типик стасионарда, 770 мушаЬидэ-режим гу]уларында вэ 40 Ьидрометрик мэнтэгэлэрдэ апарылмышдыр.

ТЭДГИГАТ МЕТОДЛАРЫ. Кестэрилэн проблемлэрин Ьэл-ли учун комплекс тэдгигат методларындан истифадэ едилмишдир.

- эразинин мелиоратив кестэричилэринин тв^ини грунт су|унун су-дуз балансы вэ умуми су-дуз балансынын анализи методу илэ апарылмышдыр.

- суварма-дренаж системлэринин техники кестэричилэри тэртиб едилмиш кадастр мэ'луматлары эсасында муэдоэн едилмишдир.

- эразинин Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзидэти режим муша-Ьидэ ишлэринин нэтичэлэриндэн, Ьидрометрик нэзарэт мэнтэгэ-лэринин кестэричилэриндэн, тэртиб едилмиш кадастр мэ'лумат-ларындан истифадэ етмэк усулу илэ муэуэнлэшдирилмишдир;

- Хэзэр дэнизинин тэ'сир даирэси Ьидроктуэви вэ Ьидро-динамики методла тэ^ин едилмишдир;

- кеоложи, Ьидрокеоложи вэ муЬэндис-кеоложи параметлэр газма, дартадама вэ с. експрес усуллардан истифадэ олунмагла тэ^ин едилмишдир.

ЕЛМИ ^НИЛИКЛОР. Эсас елми ]сниликлэр:

- Сал]ан дузундэ грунт суларынын режиминин формалашма ганунау)кунлуглары;

- коллектор-дренаж системинин торпагларын дузсузлашма просесиндэки еффективл^и;

- Хэзэр дэнизинин грунт суларынын режиминэ тэ'сиринин тэ^ини;

- [гидродинамики вэ 1шдроким]эви усулла Хэзэр дэнизинин этраф эразилэрэ те'сир даирэсинин тэ^ини;

- Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзидэтин низамланмасыны тэ'-мин едэ билэн мелиоратив вэ тэшкилати тэдбирлэр;

- мелиоратив тэдбирлэрин игтисади еффективл^инин тэ^ин едилмэси учун методика ишлэниб Ьазырланмышдыр.

МУДАФИ8 МУДДЭАЛАРЫ. Мудафиэ]э чыхарылан эсас муддэалар бунлардыр:

1. Салман дузунун суварылан дренлэндирилмиш эразилэрин-дэ грунт cyjyнyн вэ аераау'а зонасы сухурларынын су-дуз режими-нин формалашма ганунау|гунлуглары1шн муэцэнлэшдирилмэси;

2. Коллектор-дренаж шэбэкэсинин иш режими вэ онун еф-фективлгфшин елми тэИлили;

3. Хэзэр дэнизинин сэшщэсинин галхмасы илэ элагэдар ола-раг онун этраф эразилэрэ тэ'сир зонасынын Ьидродинамики вэ Ьидроким]эви усулларла муэцэнлэшдирилмэси;

4. Ьидрокеоложи - мелиоратив вэзицэтин низамланмасыны го'мин едэ билэн мелиоратив вэ тэшкилати тэдбирлэрин ишлэниб Ьазырланмасы.

ИШИН ТЭЧРУБИ ЭЬЭМИ-ЫОТИ ВЭ ТЭТБИГИ. Тэд-гигатлар нэтичэсиндэ элдэ олунмуш нэтичэлэр, эразинин Ьид-рокеоложи-мелиоратив pajoнлaшдыpылмacы, бу торпаглардан кэ-лэчэкдэ истифадэ олунмасы учун апарылачаг ла]иЬэлондирмэ иш-лэри заманы конкрет мелиоратив ра]он эразисиндэки Ьансы мелиоратив тэдбирлэрин вэ онларын апарылма невбэлшнфг, Хэзэр дэнизинин сэшщэсинин галхмасы илэ элагэдар олараг jeни коллектор-дренаж гургуларьшын ларЛэлэндирилмэси ишиндэ, онларын параметрлэринин дэгиглэшдирилмэсиндэ, истисмар деврувдэ дре-нажын нормал иш режиминин тэ'мин олунмасы мэсэлэлэриндэ истифадэ олуначагдыр. Мелиораыуа ишлэри апарылмыш саЬэлэр-дэн сэмэрэли истифадэ аераауа зонасы сухурларынын дузсузлаш-ма иросесини CYp,этлэндиpмэjэ имкан верэчэкдир. Бу тэдбирлэрин Ьэ]'ата кечирилмэси исэ мелиораауа олунан саЬэлэрдэн ]уксэк мэЬсул кетурулмэсинэ зэмин japaдaчaдыp.

ИСТИФАДО ДЭРЭЧЭСИ. Тэдгигатын нэтичэлэриндэн Мелиораауа вэ Су Тэсэрруфаты Комитэсинин Ьидрокеоложи-Мелиоратив Хидмэт, Сагуан Суварма Системлэри, Мукан Мелиоратив Насос Стансхфларынын истисмар вэ Су офектлэринин Ла}п-Ьэлэшдирилмэси вдарэлэри, Девлэт Кеолоки]а вэ Минерал ЕЬти-]атлар Комитэсинин Ьидроксолок^а вэ МуЬэндис Кеоломуасы идарэсиндэ истифадэ едилмишдир. Тэдгигатын нэтичэлэри Ьаг-гында девру мэтбуатда jeдди елми мэгалэ дэрч етдирилмишдир.

ДИССЕРТАСШАНЫН ЬЭЧМИ ВЭ ГУРУЛУШУ. Диссер-таси]а умуми Ьиссэдэн, беш фэсил, нэтичэ вэ гэклифлэр, эдоби^'ат сщаЬысындан ибарэтдир. Иш 28 шэкил вэ 59 чэдвэл дахил олмаг-ла 182 макина сэЬифэсини эЬатэ едир.

ИШИН ГЫСА МЭЗМУНУ

Биринчи фэсилдэ Салман дузунун тэбии-тэсэрруфат шэраити Ьаггында мэ'луматлар верилмиш, суварылан-дренлэшдирилмиш эразидэ аерасруа зонасында, грунт суз'унун, аераауа зонасы сухур-ларынын су-дуз режиминин формалашмасынын ганунау)гунлугла-ры мувцэнлэшдирилмиш, коллектор-дренаж системинин дузсуз-лашдырма ишивдэки еффективлщи муэцэнлэшдирилмишдир.

Сал]ан дузу исти japымcahpa иглиминэ маликдир. Ьаванын температуру ил эрзиндэ орта Ьесабла +14,6°С, атмосфер чокунтусу 270-288 мм, бухарланма 1120 мм/ил тэшкил едир.

Сал]ан дузу Кур-Араз овалыкынъш чэнубунда ]ерлэшмэклэ, кеоложи негтеЗи нэзэриндэн Орта Хэзэр чекэклиз'инэ мэхсусдур. Онун кеоложи инкишаф девру Kajнoзoj ерасындан башланыр. Бу девр эрзиндэ Кур-Араз овалырында ири мицаслы кеотектоник дэ-З'ишикликдэн сонра Хэзэр дэнизи бу эразилэрдэн чэкилмиш вэ Ьа-зыркы сэрЬэдлэр дахилиндэ Сал]ан дузу формалашмышдыр. Кеоложи инкишаф бахымындан бурада чвкунту топланма просеси бе-лэдир: дердудунчу девр чекунтулэри (антропокен), кечид девру че-кунтулэри (туркан Ьоризонту), бакы мэртэбэси, гэдим вэ муасир хэзэр чекунтулэри.

Кеоморфоложи характеринэ керэ эрази муасир хэзэр вэ ал-лувиал кур чекунтулэриндэн ибарэтдир. Дузун мутлэг Ьундурлу|'у "-22 - 28 м" Ьудудларында дэ^шир.

Эразидэ илк Ьидрокеоложи тадгигатлар Aзэpбajчaн Девлэт Кеолоки]а вэ Минерал ЕЬтацатлар Комитэси, Аз. ЕТЬ вэ МИ, Азэрба]чан Су С^ектлэринин Ла]иЬаси Институту вэ експедиоуа-лар тэрэфиндэн апарылмышдыр. Эразинин кеоложи-кеоморфо-ложи гурулушундан вэ чекунтунун ]атма шэраитиидэн асылы ола-раг грунт вэ тэз]игли сулар формалашыр. Грунт сулар бутун эрази бojy аллувиая чекунтулу килли, килличэли вэ гумлу торпагларда эсасэн 1-3 м дэринликдэ jajылмышдыp. Апарылан ирригасща-мелиоратив тэдбирлэрин нэтичэсиндэ эрази]э дахил олан суларын чохалмасы Ьесабына грунт сузунун сэви^'эси 68 ил эрзиндэ (1930-1998-чи ил) орта Ьесабла 2,37 м jyxapы галхмышдыр (чэдвэл 1).

1998-чи ил учун муэллиф тэрэфиндэн тэртиб едилмиш Ьид-роизопипс хэритэсиндэн керундузу кими грунт суларынын Хэзэр дэнизинэ ]ералты ахымы практики олараг рхдур. Сон заманлар Хэзэр дэнизинин сэвицэсинин галхмасы нэтичэсиндэ Хэзэр дэни-зиндэн Caлjaн дузунэ догру экс машшик (0,0001-э гэдэр) japaн-мьпцдыр. Эразидэ грунт суларынын минераллыга 1-100 г/л ара-сында дэЗишир. Эразидэ ]ералты суларын режими вэ юодэви тэд-

гиги илэ Н.М.Победоностсев, И.С.Кулашвили, Ф.П.Саваренски, В.А.Приклонски, В.Р.Волобу|ев, В.А.Ковда, Э.К.Элимов, Ь.).Исра-филов, Ф.Ш.Эли]ев вэ с. мэшкул олмушлар. Муэллиф муэцэнлэш-дирмишдир ки, эразидэ ]ералты суларын ким]эви тэркибинин фор-малашмасыида тэздогли суларын ролу даЬа бо]укдур. Тэз]игли суларын тэ'сири илэ эразидэ сулфатлы-хлорлу-магнезиумлу-натриум тип дузлашманын ми^асы нисбэтэн чохалмышдыр. ДаЬа бир хусу-ащэт ондан ибарэт олмушдур ки, эввэллэр Хэзэр этрафы эрази-лэрдэ эсасэн хлорлу-магнезиумлу-натриум тип дузлашма мевчуд идисэ, Ьазырда Хэзэр дэнизинин сэвицэсинин ]уксэлмэси вэ этраф эразилэрэ тэ'сири нэтичэсиндэ бу эразилэрдэ эсасэн хлорлу-натриум тип дузлашма формалашмышдыр.

Чэдвэл 1

Са.1]"аи дузундэ грунт су]унун ]атма дэриил^и (144 мин Ьа.)

Иллэр Оразинин г ке рунт сиунун СЭВИЛЭСИНЭ (м) рэ белунмэси, %; Орта иллик Г.С.С., м.

<1 1-2 2-3 3-4 4-5 >5

1930 4.8 24.8 25.8 14.2 13.4 17.0 3.45

1950 10.0 20.0 32.9 21.9 15.7 - 2.78

1960 15.2 24.5 35.2 15.2 6.1 - 2.23

1970 34.6 32.4 2.20 9.4 1.6 - 1.79

1980 42.0 38.8 16.5 2.2 0.5 - 1.57

1990 47.1 51.3 1.3 0.2 0.1 - 1.28

1998 49.2 49.7 1.0 0.2 0.1 - 1.08

Эразидэ апарылмыш тэдгигат ишлэринин нэтичэлэри кв-стэрир ки, грунт су]уиун сэви]]эсинин, минераллыгынын вэ ктуэви тэркибинин формалашма ганунау]гунлуглары ашагыдакы кими олмушдур:

- суварылан-дренлэндирилмиш эразилэр учун грунт су]унун минераллыгынын ашагы душмэси (суварма су}унун Ьесабына вэ дренаж васитэсилэ дузун эразидэн чыхарылмасьгаа керэ) вэ е]ни вахтда сэвидоэсинин jyxapы галхмасы характерикдир;

- шоран вэ суварылма]ан торпаглар илэ суварылан эразилэр арасында галан Ьиссэ учун исэ грунт су]унун минераллашма дэрэ-чэсинин Зуксэлмэси, сэвщэнин ашакы душмэси вэ у<\ ]ухары галхмасы (бухарланмадан вэ су]ун Ьидратлашмасындан асылы олараг) характерикдир.

А]ры-а]ры саЬэлэрдэ грунт су]унун сэвицэсининЗухары галхмасы илэ минераллыгын артмасы бунунла изаЬ едилир ки, су грун-

тун капищары илэ ]ухары галхаркан грунтдакы дузлары езлэриндэ Ьэлл едир.

Tэзjигли сулар нефтчи алимлэр тэрэфиндэн jaxшы вjpэнил-миш вэ онлар учунчу девр чекунту суларына аид едилмишдир. Грунт суларынын тэз]нгли сулар Ьесабына гидаланмасы Ьидро-кимjэви, Ьидротермики вэ Ьидродинамик градиент нэзэрицэсинэ эсасланан мэ'лум методикалара эсасэн Ьесабланмышдыр. Эразидэ тэзjигли суларын вэ грунт су'уунун ким]эви тэркиблэринин бир-биринэ ]ахын олмасы, таз_|'игли сулар илэ грунт cyjy арасында Ьид-равлик гаршылыглы элагэ олдугуну кестэрир вэ нэтичэдэ тэзjигли сулардан дузлар грунт cyjyнa кечир. Эразинин шимали-шэргиндэ белэ сулары jep сэтЬинэ чыхаран чохлу нэзарэтсиз гу]улар вардыр. Бела гу|улар истифадэ едилдикдэн сонра ]ахшы багаанмадыгындан jYкcэк минераллыглы сулар ]ср сэтЬинэ чыхыб эразидэ мин Ьектар-ла саЬэни келлэндирмиш, батаглыглашдырмыш вэ шорлашдыр-мышдыр.

Муэллиф тэрэфиндэн сечилмиш стасионарлардан кетурул-муш торпагларын анализи квстэрмишдир ки, эразидэ чохилликлэр эрзиндэ 0,0-3,0 м дэринликдэ торпакын дузлулугу 0,06% артмыш-дыр. Торпаган механики тэркибинэ кэлдикдэ исэ муэллиф тэрэфиндэн беш литоложи профил узрэ аиарылмыш тэдгигатлар зама-ны мэ'лум олмушдур ки, эразидэ ]умшаг гумлу торпаглардан бэрк килличэли вэ килли торпаглара гэдэр мухтэлиф тэркибли сузмэ амсалы 3-5 м/кун олан торпаглара раст кэлинир. Сал]ан дузунун торпаглары тэкрар шоранлашма]а ме|шшдир. Торпагларын Ьид-рокеоложи-мелиоратив вэзицэтини jaxшылaшдыpмaг учун сувары-лан 45,6 мин Ьа эразидэ узунлугу 1373 км олан коллектор-дренаж системи гурулмушдур. Коллектор-дренаж системинин иш режими-нин анализи нэтичэсиндэ 68 ил эрзиндэ (1930-1998-чи иллэр) коллектор-дренаж системинин ишини вэ еффектиютфши муэ^энлэш-дирмэ]э чалышмышыг. Эразидэ истисмарда олан мелиоратив гур-гуларын иши уч мустэгил Шимали Акуша, Орта Акуша, KYpбojy коллектор-дренаж системинин хусуси вэ умуми ахымлары илэ ха-рактеризэ олунмушдур. Эразидэн кэнар едилэн минераллашмыш дренаж сулары MyFaн-Caлjaн коллектору (МСК) васитэсилэ Хэзэр дэнизинэ ахыдылыр. МСК бугевлукдэ 150 мин Ьа суварылан эра-зи]э хидмэт едир. МСК умуми узунлугу 101 км, ла^Ьэ кестэричи-синэ эсасэн суварма габшпщэтн 37 м3/сан тэшкил едир. Чохиллик девр эрзиндэ дренаж ахымынын пумэти 41,0 млн. м1 -дан 329,7 млн. м3- на гэдэр артмышдыр ки, бу да илкин дренаж ахымындан 8 дэфэ чохдур. 1 Ьа эразидэн чыхарылан дренаж су]унун мигдары исэ чохиллик истисмар девру эрзиндэ 1242 м5 -дэн 6 дэфэjэ гэдэр артараг

7739 м3- э чатмышдыр. Эрази учун умуми дренаж модулунун пумэ-ти 1950 -чи илдэки 0,004 л/сан.Ьа пу'мэтиндэн артараг 1998-чи илдэ 0,24 л/сан.Ьа^а чатмышдыр. Муган-Сал]ан коллекторунун чохнллик еффектли ишлэмэси ахыдылан дренаж суларынын минсраллыгы-нын 41,1 г/л-дэн 15,9 г/л-э гэдэр енмэсиндэ дэ керунур. Лакин бу-нунла бела ил эрзиндэ эразиндэн кэнар едилэн дузларын мигдары азалмамышдыр. Белэ ки, 1950-чи илдэ 1543 мин т. дуз кэнар едил-мишсэ, дренаж ахымын чохалмасы нэтичэсиндэ 1998-чи илдэ бу рэгэм 5241 мин тона чатмышдыр ки, бу да илкин пумэтдэн 3-4 дэ-фэ чохдур.

Е^и заманда мэ'лумдур ки, Сал]ан дузундэки бутун иррига-си]а-мелиоратив гуркулар Хэзэр дэнизинин (-28,0 м) мутлэг Ьундур-лYjyнэ корэ Ьесабланмышдыр. Сон заманлар Хэзэр дэнизинин сэ-вицэсинин галхмасы нэтичэсиндэ бу гуркуларда басгы ]аранмыш-дыр ки, бу да кврунду1у кими мевчуд коллектор-дренаж системинин ишинэ мэнфи тэ'сир хестэрмишдир. Коллектор-дренаж системин-дэ ]аранмыш бу вэзицэт исэ элавэ басгы ]арадараг, системин еф-фективлщини азалдыр. 1ума вэ пекетаоуа деврундэ МСК^а кэлэн минераллашмыш дренаж суларынын мигдары (80 м3/сан) керунду]у кими онун илкин лщиЬэ кестэричисиндэн 2-2,2 дэфэ чох олур. В.А.Ковда]а кврэ коллектор-дренаж системи суларынын минерал-лашма дэрэчэсшшн (Сд) суварма су]унун минераллашма дэрэчэси-нэ (Сс) олан нисбэти Сд: Сс < 10 оларса апарылан мелиоратив тэд-бирлэр еффектив Ьесаб олунур. Сал]ан дузу учун бу пумэт 16-]а бэ-рабэрдир. Бутун бу де]илэнлэри нэзэрэ алараг бу системлэрин вэ бутевлукдэ МСК-нун еффективлщини артырмаг учун эсаслы ]ени-дэнгурма ишлэри апарылмалыдыр.

Икинчн фэсилдэ Сал]ан дузунун су-дуз балансы елементлэ-ринин характеристикасы вэ онларын тэ^ини усуллары кестэрилэ-рэк эрази учун су вэ дуз баланслары тэртиб едилмишдир. Эразшшн су-дуз балансы Ьаггында ишлэр ардычыл олараг Ф.П. Саваренски, Н.В.Макридин, С.Ф.Коробкин, А.П.Попов, А.Т.Морозов, ЬЛ.Ис-рафилов, Ф.Ш.Элтфв, Э.А.Элирза]ев, Е.Р.Фиалко, Э.К.БеЬбудов, М.Г.Эбилов, Э.К.Элимов вэ с. тэрэфиндэн апарылмышдыр.

Муэллиф тэрэфиндэн тэртиб едилмиш баланслара кэрэ (чэдвэл 2) умуми су-дуз балансы мусбэт пцмэтэ малик олмушдур ки, нэтичэдэ грунт су|унун сэвицэси 1,70 м галхмыш, минераллыгы исэ орга Ьесабла 32,6 г/л азалмышдыр. Торпагын дузлашма дэрэчэ-си исэ сон орта 10-12 ил эрзиндэ орга Ьесабла 0,06% артмышдыр.

Чадвэл 2

Сал]ан дузундэ грунт су]'унун су-дуз балансы; Ьесабат саИаси 144 мин Ьа; ___сурэтде су(м3/Ьа), мэхрэчда дуз (т/Ьа)___

Баланс елементлэри 1950-чи ил м3 /Ьа т/Ьа 1985-чи ил м3 / Ьа т/Ьа 1998-чи ил м3/Ьа т/Ьа Баланс елементлэри 1950-чи ил м3 / Ьа т/Ьа 1985-чи ил м3 / Ьа т/Ьа 1998-чи ИЛ м3 / Ьа т/Ьа

МЭДАХИЛ МЭХАРИЧ

Атмосфер чекунтулэри 330 500 590 Грунт сх)"у сэтИивдэн бухарланма 1910 3200 3250

8,8 7,4 8.6 - - -

Суварма сулары 740 3170 3690 ,1ералты кэнара чыхан ахым 30 30 -

14.4 13,7 15,8 0.2 0,2

Конденсаауа сулары 140 380 410 Дренаж ахымы - 1680 2781

. - - - 37.8 44.2

Тээ1игли сулар 950 1540 1520 Аерасща зонасына кеден нэмлик вэ дуз 1540 1000 1050 .

29.0 37,0 36.5 41,0 26.0 26,95

1ералты ]ан ахым 4 4 4 .1ашыл к утло илэ эразидэн чыхан дуз - - -

0,1 0,1 0,25 0,7 1.0 1,5

Дэниэяэн кэлан ахым - - 305 ЧЭМИ 3480 5910 7081

- - 4,43 41.5 64,0 72.65

Аерасща зонасындан кэлэн нэмлик вэдуз 1780 960 900 БАЛАНС 464 644 340

3,9 2,4 2,2 9.3 -3,4 -4,9

чэми 3944 6554 7421 Грунт су]унун jaтмa дэринли]'и, м 2,78 1,39 1,08

56,2 60,6 67,78

Грунт суЗунун минерал-лашма дэрэчэси, г/л 49,8 25,6 17,2

Аераода зонасында торпакын дузлулугу, % 1,16 1,06 1,22

Су-дуз балансы елементлэринин анализиндэн ашагыдакы нэ-тичэлэрэ кэлмэк олар:

- чохиллик дввр эрзиндэ умуми су-дуз балансы мусбэт ол-мушдур. Грунт cyjyHyn балансы мусбэт олсада, дуз балансы грунт cyjyHflaH дузун aepacuja зонасына кечмэсилэ элагэдар олараг мэн-фи олмушдур;

- uppuracuja мелиоратив тэдбирлэрин апарылмасы нэтичэ-синдэ су-дуз балансы елементлэринин мигдары чохалмыш вэ нэ-тичэдэ грунт cyjyHyH сэвидоэси 1,70 м jyxapbi галхмышдыр;

- грунт cyjyHyn сэвицэси jyKcanflHK49 умуми бухарланманын мигдары артмыш вэ грунтун дузлашмасына сэбэб олмушдур. Нэ-тичэдэ кэнд тэсэрруфаты биткилэринин мэЬсулдарлыры азалмыш-дыр. Бу исэ эразидэ элавэ агротехники вэ Ьидромелиоратив тэдбирлэрин Ьэ]ата кечирилмэсини тэлэб едир.

Учунчу фэсилдэ Хэзэр дэнизинин сэшщэсинин галхмасынын Сал]ан дузунун Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзицэтинэ тэ'сиринин муэ^энлэшдирилмэси, прогнозу учун апарылмыш ишлэрдэн вэ эразинин Ьидрокеоложи-мелиоратив ра^нлашдырылмасындан бэЬс олунур.

Диссертаауа ишиндэ Хэзэр дэнизинин 150 иллик сэвицэси анализ едилмиш вэ муэ^эн едилмишдир ки, Хэзэр дэнизинин сэшщэси синусоидал ганун узрэ дэ]ишир. BejyK дэjишмэлэpин девру тэгрибэн 50-55 илдир.

Хэзэр дэнизинин сон 150 илдэ эн ашакы сэшщэси 1977 -чи илэ (-29,0 м) тэсадуф едир вэ сэвицэнин галхмасы бу вахтдан баш-ла]ыр. Мутэхэссислэрин Ьесабламаларына кврэ, галхма просеси 2020-2025-чи илэ кими давам едэчэкдир.

Хэзэр дэнизинин сэвгщэсинин галхмасынын торпагларын мелиоратив вэзи^этинэ тэ'сирин муэ|)энлэшдирилмэсиндэ эсас шэртлэрдэн бири дэ онун методик Ьэллинин дузкун сечилмэсидир. Бу мэсэлэ она керэ вачибдир ки, Хэзэр дэнизинин сэвиуэсинин дэдошмэси бир нечэ мелиоратив вэ Ьидрокеоложи параметрлэрин комплот вэ кejфиjjэтини дэрнлдирир вэ бэ'зи параметрлэр исэ сабит галыр. Белэ параметрлэрэ аиддир:

- дэниз сэвицэсинин дэ]шпмэс1шдэн асылы oлмajapaг онун сэтЬи маиллидо сыфра бэрабэрдир;

- саЬилин кеодезик маилли]и хэтти кэсикдэ дэ]'ишмир, дэниз саЬилинин машьиуи дэ^нидир! учун су алтында галан эразилэрин саЬэси саЬил маилли]инин орта пум эти илэ Ьесабланмалыдыр;

- гэбул едирик ки, дэниз сэвиуэсинин енмэ вэ галхма сур'эти саЬил негтэсиндэ сыфра бэрабэрдир. Ьидромелиоратив системдэ

исэ сисгемин башлангычывда дэнизэ догру ахма сур'эти максимум, дэнизин сэви^эсинин галхма тэ'сири зонасы илэ кэсишди]н негтэдэ исэ сыфра бэрабэрдир;

- дэниз, грунт вэ дренаж суларынын минераллыгынын вэ кимЗэви тэркибинин элагэли гарышмасы, Ьидродинамик вэ Ьидро-кимЗэви ганунлара табе олур.

Демэли проблемин Ьэлли умуми шэкилдэ Ьидродинамики вэ Ьидроким]эви метод эсасында тэ^ин едилэ билэр.

Ьидродинамик методу тэтбиг етмэк учуй дэнизин сэви^эси-нин, эрази бо]у мушаЬидэ гу^уларында грунт суларынын чохиллик сэви]]э дэ]ишмэлэри графики олараг тэртиб едилмиш вэ планда ЬидроюоЬипслэр гурулмушдур. Тэртиб едилмиш хэритэ]э эсасэн рел]ефиндэн асылы олараг торпагларын су алтында галма золагы-нын ени 1998-чи ил учун 500 м-дэн 4-5 км-э кими чатыр ки, бу да 20-25 мин Ьа торпаг саЬэсинин су алтында галмасы вэ батаглы-глашмасы демэкдир. Хэзэрин сэви^эсинин 2025-чи илэ гэдэр гал-хачагыны нэзэрэ алсаг онда су алтында галан торпаг золагынын ени 19 км-э кими дэЗишэчэ|К козлэнилир. Бу исэ Салман дузу тор-пагларынын 35-40% - нин су алтында галмасы вэ батаглыглашмасы демэкдир.

Ьидроким]эви методу тэтбиг етмэк учун фш илэ чари вэ фонд материаллары топланмыш, Хэзэр дэнизи, МСК, ^ералты грунт сулары лаборатор^ада муэллиф тэрэфиндэн анализ едил-мишдир. Су|ун умуми Ьэчмшш, минераллыгыны вэ онун тэркибин-дэ олан С1~ ионунун мигдарына у^гун олараг грунт су|у учун <3Г, Мг, Пг; коллектор су;у учун 0К, Мк, Пк вэ дэниз су]у учун 0Д, Мд, Пд кими ге]д едэк. Онда мухтэлиф тэркибли ики су]ун гарышмасы-нын су-дуз балансы тэшнуини ашагыдакы кими ]азмаг олар.

(5кмк = (}дмд + дгмг дкмк-рдпд+огпг

0д = С2К- Qr эвэзлэмэсини тэнликлэрдэ нэзэрэ алыб, че-вирмэлэрдэн сонра

Пг-Пд Пг-Пд

Пк =МК............+ (ПД-МД------------)

Мг - Мд Мг - Мд

тэнл^ини алырыг. Бу тэнлик хэтти аслылыгдыр.

Пк = КМк+ в

•О у CD s о Я

to -о а to 3 Lu ta

и а

X

§ s á

ta Я

и- а: -С

■ % и Ф аз

аз л р н S «г

1 ■Б

3 "О

- Í?® g 8 g g g в ё* я g

tí. я Я

Я ""

03 й „

О 03 ф

я a ч

я cu

s'S

t) E

S 3 я as Я

аз я

03 ® ™

H ж

® « и 2 *

•8* 2

Ils

ta аз ■а аз

X

я "

¡4 X

ф аз

л о

§ ё s "

s .1

CD

S s -< "

s s °

я G s S я S

S ts

я ш ® *S ^ я

0) ta

Û 133 s

Я ta я -< u

pti ai с? я "л S я и

ta u s* я s

Г" аз

о -)

» Ф g*«'

S s S чэ

аз u

S

ja аз н я s

u

v ~ аз

« I ^

Q S " «Û

3 -o J щ

ta 5 a S S - ¡3

я V 3 S

Я 43 43 Ы

u о

я ^

p О

S ^

Cr

Я я

5a "С

ta Я

я г

о S

03 S3 OJ Ö

«

о ta ta et я в о

а й

a .

й ы

ta чэ

® m

К К

« 63

8 *

•8 3

« ig-я

¡4

S s >©• 2

н sa S

H ®

§ «

p 5

S V, p -

§1

я

' чз

H

5

_ T H P

Ь S

Я 0J

43 H

' Я

tr Я

tu S s я

Я ч

я oj

5 s"

u я

OJ » 03

У! 0"

s? °

° — ta

1 о P

ta О 43 Я '

•3 ^ en t^s S

аз г я я я

ta я

03 л

n OÍ

аз ta д

ta ^ ^

Я S

ta ¡a

ta Ф Я

S в

aj к

2

s"?

ta •О О Я Я

«5.

аз а

я аз Я

Л п

S 3

3 я

О -i

S¡ о

s'ä

ta м

я Е я я

u er

аз § ч я

и ta

Ja. «а

Колл. сэрфи , M3/ha

Шакил 1. Хэзэр дэнизинин этраф эрази]э тэ'сир даирэсинин графики тэ^ини.

Сал|ан дузунэ Хэзэр дэнизинин Ьидродинамик тэ'сирини графо-аналтик методла прогнозлашдырмаг мумкундур. Прогноз-лашдырма 2010-чу илэ гэдэр нэзэрдэ тутулур. Бурада эсас мэгсэд кэлэчэкдэ дэнизин сэвицэсинин галхмасы нэтичэсиндэ 20-25 мин Ьа эразинин су алтында галмасындан вэ ja батаглыглашмасындан горумагдыр. Бунун учун бир нечэ эсас Ьидрокеоложи вэ мелиора-тив параметрлэрин тэ^ини вачибдир. Бунлар лajын кечиричил^и (Т), ла]ьш мувазинэт кечиричшици эмсалы (а), дэнизин эразидэки су обЗектлэринэ мугавимэти (Ь), коллектор-дренаж шэбэкэсиндэ су)ун дэниз сэвиуэсинин галхмасына гэдэр вэ галхмасы муддэ-тиндэ ахма сур'этлэри (у) параметрлэридир. Грунт суларынын ре-жиминин анализн вэ дренаж типинин сечилмэси эсаслы дэрэчэдэ лajын кечиричил^индэн, лajын мувазинэт кечиричишуи эмсалын-дан вэ су Ьевзэсинин (дэниз, канал, коллектор) мугавимэтлэриндэн чох асылыдыр.

Бизим вариантда параметрлэр муэллифин натурада су oбjeкт-лэри узэриндэ (¡ералты вэ jepycтY) апардыгы мушаЬидэлэр васитэ-силэ тэ^ин едилмишдир (чэдвэл 4).

Чэдвэл 4

Ьидрокеоложи вэ муЬандис кеоложи параметрлэр чадвэли; ji=0,11

Иллэр ДН.м F,ha W=n.AH At, кун Q=W/t V=T/M

1983-1985 0,45 2700 133,6 730 0,18 0,011

1985-1986 0,023 420 1,06 365 0,002 -

1986-1987 0,12 660 8,71 365 0,02 -

1987-1988 0,13 1140 16,302 365 0,043 0,005

1988-1989 0,01 - 0,011 365 0,0003 -

1989-1990 0,01 600 6,6 365 0,018 -

1990-1991 0,25 2040 56,1 365 0,15 -

1991-1992 0,11 1020 1234 365 0,033 -

1992-1993 0,06 540 3,56 365 0,009 -

1993-1995 0,15 1320 21,78 365 0,059 -

1995-1998 0,13 900 12,87 365 0,035 0,0026

Муэллиф тэрэфиндэн апарылмыш тэдгигатлар нэтичэсиндэ мэ'лум олмушдур ки, дэниз cyjyiiyii эразидэ тэбии дренажы jox ет-мэси jepanTbi суларын ахым модулуну 36% азалтмыхддыр. Грунт суларынын ахма сур'этинин азалмасы Хэзэр дэнизиндэн 20-30 км мэсафэдэ грунт суларынын галхмасына сэбэб олмушдур. Бу исэ ез невбэсиндэ дренаж модулуна тэ'сир кестэрмиш вэ дренлэрарасы мэсафэдэ тэ'сир едичи Tojjunm эдэди пумэтинин азалмасына вэ коллектор-дренаж шэбэкэсиндэ ахым сур'этинин орта Ьесабла 220 м/кундэн 170 м/кун-э гэдэр азалмасына вэ торпагларын мелиоратив вэзиуэтшшн пислэшмэсинэ сэбэб олмушдур.

CafljaH дузунун Ьидрокеоложи-мелиоратив рарнлашдырыл-масы мухтэлиф иллэрдэ ардычыл олараг H.B.PoroBCKaja, В.А.Ков-да, B.B.JeropoB, А.П.Попов, В.Р.ВолобуЗев, Э.К.Элимов, h.J.ücpa-филов тэрэфиндэн апарылмышдыр. Эразидэ грунт суларынын ахым характериндэн, режиминдэн, дузлашма шэраитиндэн, эрази-нин кеоморфоложи гурулушундан вэ Хэзэр дэнизинин эраз1уэ тэ'сириндэн асылы олараг муллиф тэрэфиндэн Canjan дузу уч Ьидрокеоложи-мелиоратив pajona а]рылмышдыр. Бутун бунлар исэ ашагадакы нэтичэлэрэ кэлмэ]'э имкан верир:

- эразинин Ьидорокеоложи-мелиоратив рарнлашдырылмасы бу торпаглардан сонракы истифадэ учун аиарылачаг ла^Ьэлэн-дирмэ ишлэри заманы конкрет мелиоратив pajoH учун Ьансы мелиоратив тэдбирлэрин апарылмасыны вэ онларын апарылма нэв-бэлшнуини муэ^энлэшдирмэЗэ имкан japaflbip;

- Kypöojy Ьидрокеоложи-мелиоратив pajoнyндa вэз1щэт нис-бэтэн jaxmbtflbip вэ истисмар заманы эразидэ ирригаауа-мелиора-тив тэлэблэр козлэнилмэлидир;

- Акуша этрафы Ьидрокеоложи-мелиоратив рарнунда дренаж системинин хусуси узунлуку артырылмалы, мевчуд дренлэра-расы мэсафэ исэ кичилдилмэлидир;

- Дэнизкэнары ра]онда .¡ени коллектор-дренаж системи гур-магла торпагдан фасады истифадэ эмсалы чохалдылмалыдыр.

Дердунчу фэсилдэ Хэзэр дэнизинин сэви^эсинин галхмасы-нын торпагларын мэнимсэнилмэсинэ мэнфи тэ'сиринин тэчрид Золлары муецэнлэшдирилмишдир вэ мэ'лум олмушдур ки, бу тэ'си-рин тэчрид олунмасы Ьэлэлик ики васитэ илэ мумкундур. Биринчи-си идарэ олунан сифонлу дренаж системи, икинчиси исэ нэвбэли экин системинин дузкун тэтбиги. Биринчи вариантда истэнилэн заман торпагда су вэ дуз режимини тэюимлэмэк мумкундур. Икинчидэ исэ аз су|а тэлабаты олан кэнд тэсэрруфаты биткилэ-риндэн истифадэ етмэклэ грунт су)унун сэвицэсини беЬран сэ-ви^эдэн ашагы вэзицэтдэ сахламаг мумкундур. Бела ки, памбыг саЬэлэринин муэ^'эн Ьиссэси тахыл вэ дикэр дэнли биткилэрлэ эвэз едилмэлидир.

Бешимчи фэсилдэ Сал]ан дузундэ апарылмыш ирригаауа ме-лиоратив тэдбирлэрин игтисади еффективлизи вэ онларын арты-рылмасы методларындаи бэЬс олунур. Апарылмыш ирригасща-мелиоратив тэдбирлэр коллектор-дренаж системинин тикинтиси, саЬэлэрин планлашдырылмасы кэнд тэсэрруфаты мэЬсулларынын истеЬсалынын эсаслы сурэтдэ артырылмасына сэбэб олмушдур. Эввэллэр эразидэ Ьэр Ьектардан 3-10 сен. памбыг истеЬсал олунур-дуса, ирригаауа-мелиоратив тэдбирлэрин апарылмасындан сонра памбыг истеЬсалы Ьэр Ьектардан 35-37 сен. олмушдур.

Апардыгымыз тэдгигатлар кестэрмишдир ки, суварма су]у-нун елэ оптимал Ьэчми мовчуддур ки, бундан артыг верилэн су биткинин мэЬсулдарльпы чох аз артыр. Бу мэЬсулун ма]а дэjэpини артырдыгы учун мэгбул Ьесаб едилмир. ЕЬтизатларын белунмэси эсасында су]ун чатышмазлыгы шэраитиндэ максимал еффект элдэ олунмасы а]рылан сузун Ьэчми вэ элдэ олунан мэЬсулдан кетурулэн кэлйр (Р) арасында коррелз'атив аслылыг мевчуддур.

Р=/(Ю

Бурада: Р- мелиораауа олунмуш саЬэдэн кетурулэн халис кэлир; W- а]рылан су еЬнуатынъш Ьэчми.

МэЬсулундэ]эри (Ь;у) тэ'з'ин едилир.

Ь =У- »Б «Б

" I У ■* I у 1 у '-'у

Бурада: У; у - у битки новунун I вариантында мэЬсулдарлыгы; Ру -у битки неву илэ ертурулмуш саЬэ; у битки мэЬсулунун пумэтидир.

У битки невунун мэЬсулдарлыгы суварма нормасынын Ьэч-миндэн асылыдыр.

Уи = /(Му)

Ajpu-ajpH битки неву учун бу аслылыг график формада муэллиф тэрэфиндэн тэртиб едилмишдир.

Суварма су)'унун Ьэчми (Wy) сечилмиш мejapлa битки невун-дэн максимал кэлир кетрулмэси учун Ьесабатла тэ^ин олунур. Суварма системлэриндэи ajpbi-ajpbi Ьиссэлэрэ душэн су еЬтсуатлары-нын Ьэчми i варианты учун ашападакы аслылыгла tb'juh олунур.

Бурада: п битки невунун cajbi.

МэЬсулдарлыг функауасы эсасында aparmja верилэн суварма cyjy вэ буна yjFyH олараг эразидэн кетурулэчэк халис кэлир муэллиф тэрэфиндэн Ьесабланмышдыр.

Guijan дузу эразисиндэки режим-мушаЬидэ гуз'уларынын cajbi мелиорас^анын тэ'сири илэ элагэдар олараг муасир тэлэблэрэ там чаваб вермир. 1ералты суларын гэрарлашмыш режими форма-лашдыгдан сонра эразвдэ олан режим-мушаЬидэ гу]уларынын оп-тималлашдырылмасы мэгсэдэу|гундур. Ьармоник функиуалар сис-теминдэн истифадэ етмэклэ Ьазыркы, диссертас^'а ишиндэ муэллиф тэрэфиндэн Canjan дузундэ мевчуд режим-мушаЬидэ гу]улары-нын оптималлашдырылмасы апарылмышдыр. Ьармоник функсща-лар системи эсасында муэллиф тэрэфиндэн гурулмуш вариограм-малара эсасэн Kyp6ojy, Акуша этрафы, Дэниз кэнары Ьидрокеоло-жи-мелиоратив рарнларда грунт cyjyuyH ахма истигамэтиядэ режим-мушаЬидэ гуз'улары арасындакы мэсафэ мувафиг олараг 1000; 1500; 3000 м, ахыма перпендикул]ар истигамэтдэ исэ мувафиг олараг 1500; 2000; 4000 м олдугу вэ ja мувафиг олараг Ьэр 150; 300; 600 ha; эразидэ бир мушаЬидэ ryjycyHyn ]срлэшдирмлмэси мэгсодэу]гун he саб олунмушдур. Бутевлукдэ CanjaH дузундэ Ьидро-кеоложи-мелиоратив вэзиуэтинэ нэзарэт учун чэми 320 режим-мушаЬидэ ryjycy тэлэб олунур. Бир режим-мушаЬидэ ryjycyHyH эсаслы тикинтиси учун 700 мин манат пул вэсаити тэлэб олунур. Режим-мушаЬидэ гу^уларынын оптималлашдырылмасы нэтичэсин-дэ мевчуд олан 720 эдэд режим-мушаЬидэ ryjycyjwan оптимал (хуылан 320 эдэдинин сахланылмасы илэ элагэдар олараг 280 млн. маната гэдэр игтисади сэмэрэ элдэ етмиш вэ эразидэ апарылачаг мониторинг учун илкин фон japaTMbiui олуруг.

Белэликлэ Сал]ан дузундэ апарылмыш мелиоратив тэдбир-лэр нэтичэсиндэ кэнд тэсэрруфаты мэЬсулларынын истеЬсальшын

артырылмасы, суварма су]уна гэнаэт вэ режим мушаЬвдэ гу]улары-нын оптималлашдырылмасы нэтичэсиндэ 49370 млн. манат игтиса-ди сэмэрэ]э наил олмаг мумкундур (чэдвэл 5).

Чэдвэл 5

Салман дузунда наил олуна билэн игтисади сэмэро кесгэричилори

Игтисади сэмэрэнин кетрулду|у саЬэлэр Млн.манат

Памбыг 34843,0

Тахыл 6948,0

Лонча 6634,0

Суварма су|уна гэнаэт Ьесабына 665,0

Режим мушаЬидэ гу^уларын Оптималлашдырылмасы Ьесабына 280,0

Чэми 49370,0

Мелиорас^а олунмуш саЬэлэрдэ маЬсулдарлыгын артырылмасы, мелиораси]а]а эсаслы капитал пулушунун сэмэрэлошуишш артырылмасы мелиораси]ада техники тэрэггинин нэтичэлэриндэн истифадэ етмэклэ мумкундур.

НЭТИЧЭЛЭР ВЭ ТЭКЛИФЛЭР

1. Суварьшан эразилэр учун грунт суЗунун минераллыгынын ашакы душмэси (суварма су)унун Ьесабына дурулашма вэ диренаж васитэси илэ дузун эразидэи кэнар едилмэсинэ керэ) вэ с^ш вахтда сэвицэнин ]ухары галхиасы характерикдир

2. Шоран вэ cyвapылмajaн торпаглар илэ суварьшан эразилэр арасында галан Ьиссэ учун грунт сузунун минераллыганын ]уксэлмэси, сэвиуэнин ашагы душмэси вэ За ]ухары галхмасы (бу-харланмадан вэ су)ун Ьидратлашмасындан асылы олараг) характерикдир.

3. Чохиллик дввр эрзиндэ умуми су-дуз балансы мусбэт ол-мушдур. Грунт суЗунун балансы мусбэт олса да, дуз балансы грунт суЗундан дузун аераауа зонасына кечмэси илэ элагэдар олараг мэнфи олмушдур.

4. Ирригаси^а-мелкоратив тэдбирлэрин апарьшмасы нэтичэсиндэ су-дуз балансы мэдахил елементлэринин мигдары чохалмыш вэ нэтичэдэ грунт су|унун сэвидэси илдэн-илэ галхмышдыр.

5. Грунт су^унун сэв!щэсинин галхмасы вэ умуми бухарлан-манын артмасы илэ элагэдар аераауа зонасы сухурларынын дуз-лашмасы баш верир.

6. Аерастуа зонасынын су балансы (истисмарда олан торпаг-лар учун) эсасэн инфилтираауанын Ьесабына формалашыр вэ бу пумэт 15-30% арасында дэjишиp. Нэмли/ин Ьэрэкэги бутун ил эр-зиндэ тэз]иг градиентиндэн вэ иглим амиллэриндэн асылы олур.

7. Эразинин Ьидрокеоложи-мелиоратив ра]онлашдырылмасы бу торпаглардан сонракы истифадэ учун апарылачаг ла]иЬэлэн-дирмэ ишлэри заманы конкрет мелиоратив рарн учун Ьансы ме-лиоратив тэдбирлэрин апарылмасыны вэ онларын апарылма нев-бэлшпуини муэ_цэнлэшдирмэ]э имкан ]арадыр.

8. Хэзэр]аны эразилэрин тэбии шэраитинин анализи кестэр-ди ки, дэниз сэвицэсшшн галхмасы нэтичэсиндэ торпагларын мелиоратив режими пиcлэшмэjэ докру ]енэлмишдир. Дэниз басгысы-нын КДС-э тэ'сири 20-25 км мэсафэ]э чатыр вэ бу саЬэлэрдэ КДС-нин апарма сур'этини 10-15 % азалдыр.

9. Фонд, эдэб1щат материалларынын анализи кестэрди ки, индики шэраитдэ дэниз сэпи^эсинин торпагларын мелиоратив вэ-зи|]'этинэ тэ'сири идарэ олунан дренаж-системинин вэ Ьэмин эра-зилэрдэ су]а аз тэлэбаты олан кэнд тэсэрруфаты биткилэринин тэтбиги васитэси илэ тэчрид олуна билэр. 1аранмыш вэзи^'эти арадан галдырмаг учун ашагсадакы то'чили тэдбирлэр Ьэ]ата кечи-рилмэлидир:

В Дэниз тэрэфдэн ча^ларда, макистрал коллекторларда, ка-налларда ]аранмыш басгынын су'ни, механики васитэлэрлэ лэгв едилмэси;

Н Дэниз, коллектор вэ чaj саЬиллэриндэ фэлакэтли эразилэр бojy мудафиэ дамбаларынын тикилмэси (Нефтчала инзибати эрази-си);

И Фэлакэтли зоналарда невбэли экин системинин структу-расына бахмаг вэ ил эрзиндэ Ьидромодулун ординантынын дренаж модулу ординанты 1шэ тэнзимлэнмэсинин арашдырылмасы;

В 1аранмыш негатив вэзи^этдэн чыхмаг учун фэлакэтли зо-налар узрэ саЬэ дренаж системлэринин инша едилмэси;

О Эразилэрдэ вахты илэ нефт учун газылмыш дэрин гу)'улар-дан ]ерин сэтИинэ чыхан минераллашмыш суларын гаршысынын алынмасы;

0 Эразидэ эсаслы сурэтдэ планлашдырма ишинин апарыл-

масы;

Н Ге]д олунан проблемлэри Ьэлл етмэк учун аграр-сэшуе фо-нунда лазымы мониторинглэрин сечилмэси вэ Зарадылмасы, елми базанын тэшкили.

Диссертаиу'а ишинин нэтичэлэри ашагыдакы елми мэгалэ-лэрдэ дэрч едилмишдир.

1. Намазов И.Ш. Вплив niдному Каспшського моря на гидрогсо-лого- мелюративш умови Сальянского степу. Науково-популярный та публшистичный часопис. "Водное господарство Укратни". № 2, Ук-paiHH, 1997, стор. 21-22.

2. Намазов И.Ш. Canjaii дузунун коллектор-дренаж системи вэ TopnaFbiH дузсузлашмасында онун ролу.- Азэрба]чан Аграр Елми журналы, Бакы, 1998, №1, ceh. 80-85.

3. Намазов И.Ш. Хэзэр дэнизинин сэвицэсишш галхмасы-нын этраф эразилэрэ тэ'сиринин анализи. - Азэрба]чан Торпагшу-наслар Чэмицэтинин эсэрлэри. Бакы, 1998, VIII чилд, cah. 79-86.

4. Намазов И.Ш. Салман дузунун Ьидрокеоложи-мелиоратив вэзи^этинин пумэтлэндирилмэси учун су вэ дуз балансы елемент-лэринин муга^сэли тэЪлили. Азэрба]чан Торпагшунаслар Чэ-ми^этинин Эсэрлэри. Бакы, 1998, VIII чилд, сэЬ. 161-171.

5. Намазов И.Ш. Cafljati дузунун Ь.идрокеоложи-мелиоратив ра]онлашдырылмасы. - Азэрба]'чан Аграр Елми журналы, Бакы, 1998, № 5-6, cah. 98-100.

6. Намазов И.Ш. Хэзэр дэнизинин сэвицэсинин галхмасы-нын кэнд тэсэрруфатына japapnbi торпагларын мелиоратнв вэзи])э-тинэ вэ коллектор-дренаж шэбэкэсинин ишинэ тэ'сиринин гра-фоаналитик методла тэ^ини. «Су: Проблемлэр, Ахтарышлар» елми-практик конфрансынын материаллары, Бакы, 1999, cah. 152-154.

Намазов И.Ш., Сулфшгов Ф.Ь. Canjan дузундэ апарылмыш ирригаиуа мелиоратив тэдбирлэрин игтисади еффективли]и вэ он-ларын артырылмасы методлары. «Су: Проблемлэр, Ахтарышлар» елми-практик конфрансынын материаллары, Бакы, 1999, сэЬД18-

121.

Намазов И.Ш.

Анализ гидрогеологических процессов формирующихся на орошаемо-дренируемой территории Сальянской степи н разработка методов их урегулирования

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа представляет собой завершенный научный труд, посвященный изучению процессов формирования гидрогеологических процессов на орошаемо-дренированной территории, влиянию уровня Каспийского моря, коллекторно-дренажных систем на гид-рогеолого-мелиорагивные условия Сальянской степи.

Исследованиями были охвачено 144 тыс.га. площади. Анализ изменения гидрогеологических условий проведен за период от 1930 года до 1998 года.

В результате исследований было изучены условия формирования режима грунтовых вод на орошаемо-дренированной территории, эффективность работы КДС, влияние Каспийского моря на водно-солевой режим зоны аэрации. Разработаны методы для оптимизации количества скважин режимных наблюдений. Произведено гидрогеолого-мелиора-тивное районирование в целях обоснования мелиоративных мероприятий. Для принятия управляющих решений за режимом грунтовых вод по выделенным районам определены необходимые параметры. .

В работе предложены комплексные мероприятия по снижению последствий отрицательного воздействия колебания уровня Каспийского моря на режим подземных вод.

Выполненная работа в пределах Сальянской степи в предлагаемом аспекте подготовлена впервые и поэтому имеет определенное научно-практическое и методическое значение.

Namazov I. Sh.

The analysis of hydroecological processes formed on the irrigated-drained terrain of Salyan steppe and development of methods of their settlement

SUMMARY

The dissertation work represents the completed scientific work devoted to the study of processes of formation of hydroecological processes on the irrigated-drained terrain, influence of the level of the Caspian sea, collector-drainage systems on hydrogeological-melioration condition of Salyan steppe.

By the researches 144 thousand hectares of area has been covered. The analysis of earth waters has been carried out for the term of 1930- 1998.

As a result of researches it has been studied the condition of forming of ground water mode in the irrigated-drained territory, the overall performance of KDS, influence of the Caspian sea on the water-salt mode of soil-ground regions of aeration and earth waters. The methods for optimization of quantity of wells of regime supervision have been developed. It has been executed the hydrogeological-meliorating geographical demarcation for the purposes of basing of meliorating measurements. For acceptance of the managing decisions following the mode of earth waters on discharged areas the necessary parameters have been determined.

In work the complex measures for the avoidance of consequences of negative influence of fluctuation of the level of the Caspian sea on a mode of underground waters have been offered. The executed work within the boundaries of Salyan steppe has been prepared for the first time and consequently has the certain scientific-practical and methodical value.